Янка Маўр усё жыццё прысвяціў працы з дзецьмі. “Палескія рабінзоны” самая вядомая яго аповесць пра дзівосныя прыгоды двух хлопцаў Віктара і Мірона. Розныя па характары, апынуўшыся ў цяжкай сітуацыі, яны гатовы прыйсці на дапамогу адзін аднаму. У крытычных абставінах раскрываецца іх сапраўднае сяброўства. Выправіўшыся падарожнічаць падчас паводкі, яны апынуліся на бязлюдным востраве. Падлеткам пагражала гібель, але яны выдужалі, пераадолелі ўсе цяжкасці і дапамаглі дарослым абясшкодзіць і затрымаць небяспечных бандытаў. I ў гэтым праявіліся вытрымка, смеласць, узаемадапамога, гатоўнасць да самаахвяравання і моцнае сяброўства [3].

“Палескія рабінзоны” экранізаваліся тройчы. Упершыню мы прапануем параўнальны аналіз гэтых стужак у кантэксце часу іх стварэння, адрознасці сцэнарыяў, увасобленых вобразаў падлеткаў.

Першы фільм быў зняты паводле сцэнарыя самога Янкі Маўра ў 1930 г. і мае зусім іншы, чым у кнізе, фінал. Фільм захаваўся без пятай і шостай частак. Рэжысёры Іосіф Бахар і Леанід Малчанаў стварылі дзіцячую прыгодніцкую стужку. Трэба памятаць, што гэта было нямое кіно з субтытрамі замест агучкі герояў! Па жанры фільм глядзеўся як прыгодніцкая камедыя з элементамі фантастыкі. Мяркуйце самі, уначы ўражліваму Віктару сніцца фантастычны сон-ператварэнне: “Цікава быць маленькім з вяршок і гуляць па траве, як па лесё\ Падлеткі, заснуўшы, памяншаюцца ў памерах. Апранутыя ў простыя штаны і белыя кашулі, яны не надта нагадваюць савецкіх школьнікаў, хутчэй талстоўскіх хлопчыкаў, якія выправіліся на пошукі зялёнай палачкі. Прырода не сапсавана цывілізацыяй. Камера аператара Іванова любоўна разглядае павуцінку, вусеня на дрэве або кветку ў траве. Хлапчук, што ўцякае ад вожыка, выклікае ў памяці іншага кінематаграфічнага вандроўніка Пецю Канстанцінава з фільма “Новы Гулівер” Аляксандра Птушко, толькі там, наадварот, піянер станавіўся волатам у краіне ліліпутаў.

Героі “Палескіх рабінзонаў” здабываюць мёд, ратуюцца ад мядзведзя і вырашаюць простыя пытанні: “Чыя пятка без абцаса?Хто ежу панёс? Чаму дрэвы самі спілоўваюцца?” Задачы хутчэй прыродазнаўчыя. А дыверсантаў хлопцы так і не сустрэлі. Заключная частка фільма не захавалася. I гэта той выпадак, калі гісторыя ўсё зманціравала найлепшым чынам. Паводле сцэнарыя высвятляецца, што ляснік прывёз збожжа ў лес, каб падкарміць звяроў. Ён і растлумачыў хлопцам, што мядзведзь, які іх напалохаў, ручны, а на востраве жыве таму, што пужаў калгасных коней. На сваёй лодцы ляснік вязе юных натуралістаў Віктара і Мірона з іх трафеямі вужам і чарапахай на “вялікую зямлю” [1].

Фільм з’явіўся ў той час, калі на старонках савецкіх выданняў ішла дыскусія, якім мусіць быць дзіцячае кіно. Яку 1931 г. пісала Ю. Мянжынская ў артыкуле “Адна з задач кіно для дзяцей”, на зыходзе першай пяцігодкі задачай стала не толькі “стварэнне новай літаратуры для дзяцей, але і стварэнне новага кінематографа”. Савецкія рэдактары з падазрэннем глядзелі на Жуля Верна, Майна Рыда, Рэд’ярда Кіплінга, Роберта Льюіса Стывенсана, “айчынных Чарскіх, Авенарыусаў і Ко”. Даставалася самому Чукоўскаму з ягоным “Кракадзілам” у 1928 г. з’явіўся разгромны артыкул Крупскай. Чукоўскі потым апраўдваўся: “Н. К. Крупская папракае кракадзіла за тое, што ён мешчанін. Але чаму трэба, каб ён быў пралетарыем?” Гаварылася пра неабходнасць стварыць спецыяльны кінематограф для дзяцей. Такія фільмы, як “Ванька і Мсцівец” (1928), “Конніца скача” (1929), “Чырвоныя чарцяняты” (1923), карысталіся поспехам у аўдыторыі. Але ў іх не хапала павучальнасці. “Нават не дзіця, а сабака перамагае белых”, абуралася Ю. Мянжынская наконт фільма “Ванька і Мсцівец”. Варта стварыць карціну, якая злучала б у сабе займальнасць і дыдактыку. Для дарослых такімі сталі прыгодніцкія

стужкі Уладзіміра Шнейдэрава, героі якога з нястомнай упартасцю абараняюць межы ад знешніх ворагаў (“Джульбарс”, “Цясніна Аламасаў” і інш.). Падобныя тэндэнцыі не абмінулі і дзіцячы кінематограф [4; 5].

Поўная назва фільма, знятага паводле сцэнарыя Я. Маўра, абвяшчае: “Палескія рабінзоны, ці Віктар і Мірон на бязлюдным востраве. Іх жыццё сярод мурашак, жаб і жукоў. Барацьба з вожыкам, вужакай і мядзведзем і шмат іншых дзівосных прыгод”. Рэцэнзіі на фільм былі самыя розныя: “Сюжэт першакрыніцы зведаў значныя змены. Калі ў аповесці нараўне з прыгодамі юных герояў, звязанымі з іх жыццём сярод палескіх балот, вялікае месца адведзена барацьбе падлеткаў з дыверсантамі, то ў сцэнарыі ўся ўвага засяроджана на цяжкасцях, з якімі давялося сутыкнуцца дзецям, якія апынуліся без прытулку і ежы. Зменены ў карціне і ўзрост персанажаў. Не навучэнцы тэхнікума, а школьнікі сталі яе героямі. Фільм ствараўся ў разліку, галоўным чынам, на вучняў малодшага і сярэдняга ўзросту... Прыгоды дзяцей у ім удала спалучаюцца... з жывым займальным аповедам пра таямніцы прыроды. Кінакарціна прывівала дзецям любоў да прыгожага... роднага краю. Яна належыць да таго тыпу карцін, у якіх выяўленчая трактоўка з’яўляецца адным з вызначальных фактараў поспеху ці няўдачы твора... Вочы аператара... сталі вачыма хлопцаў, якіх зачаравала і захапіла някідкая, няяркая, але дзівосна багатая і пасвойму прыгожая прырода краю, дзе яны нарадзіліся і робяць першыя крокі... Поўны добрага гумару, фільм узбуджае здаровы смех, развівае жыццярадаснасць, любоў да прыроды і прагу даследавання яе... Камедыйныя прыёмы вельмі займальныя і робяць успрыманне фільма больш яркім... Рэжысёрам і аператарам нядрэнна паказаны асобныя эпізоды фільма, увязаныя моцнай сюжэтнай лініяй, якая часта абрываецца і губляецца ў другарадным. Шмат увагі... аддадзена... прахадным сцэнам, што адцягваюць увагу ад галоўнага... Прырода паказана разнастайна і цікава. Асабліва добры сон. Мара хлопчыка ўбачыць сябе такім маленькім, каб кожная травінка здавалася бервяном, здзяйсняецца ў сне. I расліны, і жывёлы паўстаюць перад гледачамі ў бясконца вялізным выглядзе. Хлопчык ходзіць пад грыбам, як пад дубам...” [1].

Маленькія артысты А. Слесарэнка (Мірон) і Ю. Кучаеў (Віктар) справіліся са сваімі ролямі і існуюць на экране арганічна. Яны плывуць на лодцы, брыдуць па балоце, распальваюць вогнішча, ловяць рыбу, пілуюць дротам дрэвы,

выкурваюць з дупла пчол, ваююць з мядзведзем, ловяць вужаку і чарапаху, пад дажджом майструюць будан. Усе гэтыя абставіны запатрабавалі ад артыстаў-пачаткоўцаў, як ад герояў Я. Маўра, цягавітасці, умення пераадольваць цяжкасці, мужнасці і адвагі. Фільм атрымаў прызнанне юнага гледача.

У 1954 г. рэжысёр Леў Голуб узяўся за яшчэ адну экранізацыю аповесці, але сцэнарый шмат разоў мяняўся і ў выніку быў зняты фільм “Дзеці партызана”, дзеянне якога адбываецца на Палессі, дзе брат з сястрой раскрываюць шкоднікаў....

Тэлефільм “Неадкрытыя астравы” паводле сцэнарыя Канстанціна Губарэвіча ў 1974 г. зняў рэжысёр Леанід Мартынюк (аператар Фелікс Кучар). Дзеянне пераносіцца з 1930-х гг., апісаных Я. Маўрам, у 1970-я. Паводле сцэнарыя, вясковы хлопчык Дзіма і Алег, які прыехаў з горада на вакацыі да бабулі, збіраюцца да дзеда Дзімы, той павінен адвесці іх у запаведнік. Алег угаворвае Дзіму пакатацца на лодцы. Дзіма пасля невялікага вагання згаджаецца, ён баіцца заблукаць: на рацэ шмат астравоў, да таго ж яшчэ і паводка. Алег захоплены фатаграфаваннем жывёл, і яны едуць рыбачыць і здымаць прыроду. Падчас падарожжа хлопчыкі залазяць на дрэва, якое ўпала ў ваду, каб злавіць вужаку. Занятыя працэсам, падлеткі не заўважаюць, як лодка сплывае. Ім даводзіцца дабірацца да берага на бервяне, яны брыдуць па дрыгве, рызыкуючы кожную хвіліну. Выбраўшыся на бераг, хлапчукі засынаюць, а раніцай бачаць кабаноў, ваўкоў, баброў і разумеюць, абследаваўшы мясцовасць, што яны на востраве. Дзіма прапануе будаваць плыт і перанесці яго да берага. Пасля распальваюць вогнішча з дапамогай лінзы і ставяць будан на выпадак дажджу. Хлапцы знаходзяць ласяня, якое трапіла ў сетку браканьераў. Пасля высочваюць браканьераў і фатаграфуюць іх разбойныя дзеянні. Над запаведнікам ляціць верталёт шукае зніклых хлопчыкаў. У гэты час Дзіма і Алег перацягваюць лодку, але яна тоне, і хлапчукі зноў трапляюць у небяспеку. Урэшце іх заўважаюць з верталёта і забіраюць з вострава. Алег паведамляе пра браканьераў, якіх у міліцыі даўно шукалі. Дзіма запрашае Алега прыязджаць кожны год адкрываць астравы [2].

Ролі выконваюць мінскія школьнікі Алег Капчэўскі (Алег) і Дзмітрый Саладуха (Дзіма). Яны добра справіліся з абавязкамі палескіх рабінзонаў, як і іх папярэднікі, але гісторыя выглядае другаснай. Нічога новага аўтары не сказалі, хоць фільм каштоўны асноўным пасылам радавацца навакольнаму свету і прымаць сяброўства і дабрыню.

I вось праз 80 гадоў пасля першай кінаспробы, у 2014 г. у беларускі кінапракат выходзіць новая версія прыгодніцкай гісторыі “Цуд-востраў, або Палескія рабінзоны” кінарэжысёра Сяргея Сычова. Аўтары-сцэнарысты Фёдар і Ягор Коневы не хацелі паўтарацца і прыдумалі ўласную версію, разлічаную не толькі на падлеткаў, але і на дарослага гледача: так бы мовіць, фільм у фільме. Жанр той самы прыгодніцкі. Месца дзеяння не змянілася, а вось часавыя перасоўванні наватарства. У стужцы пераплятаюцца падзеі мінулага стагоддзя, часу, калі жылі героі кнігі “Палескія рабінзоны”, і нашых дзён, а таксама чароўная прастора. Трое падлеткаў Ілья, Мірон і яго сястра Юля, знаходзячыся на адпачынку ў вёсцы, вырашаюць паўтарыць шлях улюбёных літаратурных персанажаў: употай ад дзеда забіраюць лодку і сплываюць па рацэ на вабную для іх выспу. У той самы час на востраў накіроўваецца “чорны капальнік”, паляўнічы на скарбы Юры (артыст Уладзімір Іваноў), які папрасіў дзеда паказаць яму шлях праз балота. Паралельна з асноўным дзеяннем рэжысёр у змрочных чорна-белых тонах манціруе гісторыю Віктара і Мірона з іх прыгодамі і барацьбой з бандытамі. Бандыты (артысты I. Дзянісаў і С. Уласаў) злавілі падлеткаў і гатовыя расправіцца з імі як сведкамі злачынства. Але Віктар і Мірон ратуюцца ўцёкамі: пераследнікі бачаць, як яны знікаюць у прасторы...

Сучасныя шукальнікі прыгод таксама церпяць “караблекрушэнне”, выбіраюцца на бераг, ловяць рыбу, збіраюць кветкі, любуюцца прыродай (сцэны з любоўю зняты аператарам Сяргеем Мілешкіным). Тым часам па дарозе на востраў дзед расказвае Юрыю гісторыю пра пана, які жыў у гэтых мясцінах у багатым замку, а пасля смерці ў 98 гадоў знік разам з ім, і з таго часу ў гэтых мясцінах сталі губляцца людзі. Юры смяецца з дзеда і яго баек, а трапляючы на востраў, ператвараецца з ветлівага журналіста, якім ён спачатку назваўся, у грубага хціўцу, гатовага забіць дзеля карыслівых мэтаў. Ён не адпускае дзеда дадому, бярэ яго ў закладнікі, знаходзіць нямецкую каску (тут у гады вайны ішлі кровапралітныя баі), надзявае сабе на галаву і вядзе дзеда пад канвоем. Гэта ўбачылі Мірон і Юлька і вырашылі, што трапілі ў мінулае. Неўзабаве ўсе героі збіраюцца разам у казачнай прасторы паралельнай рэальнасці, замку пана-чараўніка...

Па лесе блукае вялізны мядзведзь. Віктар і Мірон нудзяцца ў падзямеллі замка. Падступны пан прапануе сваім новым палонным розныя спакусы: Юлі застацца спяваць у замку з добрай акустыкай і стаць знакамітай, Ілью карыстацца шыкоўнай панскай бібліятэкай, дзе сабраны сусветныя кніжныя рарытэты, а Мірону лавіць рыбу ў панскай сажалцы. Чараўнік добра ведае чалавечую псіхалогію, індывідуальныя слабасці і жаданні. Але падлеткі трымаюцца цвёрда, дапамагаючы адно аднаму, засцерагаючы ад небяспечных крокаў. Пан-чарадзей паказвае вогненнае шоу, на якім гіпнатызуе новапрыбылых. Дзед паддаўся чарам пана: яму ўжо не хочацца вяртацца дадому. Але ўнукі выцягваюць дзеда са здранцвення, усе бягуць да мяжы светаў, якая пакуль што адчыненая. Разам з імі Віктар і Мірон. Але ім нельга вяртацца: у актуальным часе яны ўжо састарэлі і памерлі. Юлька на развітанне кажа: “Літаратурныя героі не паміраюць яны застаюцца ў нашай памяці”. Хто выстаяў пад чарамі пана той вяртаецца дадому, а хто не, як “чорны капальнік”, будзе ўсё астатняе жыццё чэзнуць над золатам, застанецца палонным пана. Гучыць песня пра цуд-востраў, і фільм заканчваецца на аптымістычнай ноце.

Здымкі вяліся некалькі месяцаў на тэрыторыі Беларускага Палесся, Бярэзінскага запаведніка, у Мірскім і Нясвіжскім замках. Карціна знята ў постсавецкіх традыцыях беларускага кіно: аповед павольны, дыялогі не падзіцячы сур’ёзныя, да таго ж складаны філасофскі падтэкст, пытанні дабра і зла, чалавечай маралі і сапраўднага сяброўства. Гэта зусім не падобна на ўсё тое, што сёння ствараецца для маладога пакалення, якое валодае кліпавым мысленнем. Ролі Ільі і Мірона выканалі мінскія школьнікі Аляксандр Талака і Міхаіл Каранецкі, маўраўскіх падлеткаў Ягор Рассудоўскі (Віктар) і Ягор Шык (Мірон). Кастынг быў складаны, бо здымкі вымагалі добрай фізічнай падрыхтоўкі (над эпізодам з перакульваннем лодкі доўга працавалі пастаноўшчыкі трукаў). Галоўная ўмова была выдатна ўмець плаваць, бо здымалі і на вадзе, і пад вадой. Працавалі над фільмам зладжана: маладым дапамагалі дасведчаныя, заслужаныя артысты. Дзеда сыграў Генадзь Аўсяннікаў. Пана Аляксандр Ткачонак. У адной з галоўных роляў у фільме знялася Насця Краўчэня удзельніца праекта “Я спяваю!”. Насця добра справілася са складанай роляй капрызнай дзяўчынкі з манерамі прымадонны, якая патрабуе да сябе ўвагі, хоча, каб ёй захапляліся. Яна паказана ў развіцці: ад непрыемнага дзяўчаці, што нагаворвае, раскрываючы планы хлапчукоў, якіх на дух не пераносіць, да спагаднай, смелай, каманднай гераіні, што шануе сяброўства. Хлапчукі выпісаны недастаткова ярка: адзін захапляецца чытаннем, а другі лоўляй рыбы. Ілья заляцаецца да Юлі, дорыць ёй кветкі, непакоіцца пра яе здароўе, калі яна вымакла ў рацэ і страціла голас. Непрыманне адно аднаго перарастае ў сяброўства. Віктар і Мірон у паралельным апавяданні паказаны больш драматычна, школьнікам даводзіцца пераадольваць усе нягоды сапраўдных палескіх рабінзонаў. Два Ягоры справіліся са сваімі ролямівыдатна [6].

Праз эвалюцыю кінематаграфічных вобразаў “Палескіх рабінзонаў” можна прасачыць гісторыю беларускага кіно ўвогуле: ад нямога, крыху казачнага фільма да сучаснай прыгодніцкай шматпланавай стужкі.

На мой погляд, самай яркай усё ж атрымалася першая карціна 1934 г. Рамантычная і вясёлая, яна выхоўвала ў юнага гледача любоў да прыроды, радзімы. У ёй захаваўся авантурны дух аповесці беларускага пісьменніка, як і першакрыніцы рамана “Прыгоды Рабінзона Круза” Даніэля Дэфо, якім зачытвалася не адно пакаленне дарослых і падлеткаў. Янка Маўр прадоўжыў слаўныя традыцыі, напісаўшы аповесць пра прагу адкрыццяў і падарожжаў.

Спіс літаратуры

1. Все белорусские фильмы: в 2 т. / авт.-сост.: П. О. Авдеев, Л. Н. Зайцева; Академия наук Беларусн, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора. Минск: Беларус. навука, 1996.Т. 1 : Игровое кино (1926-1970). 240 с.

2. Все белорусские фильмы : в 2 т. Мннск : Беларус. навука, 1996. Т. 2 : игровое кнно (1971-1983). 300 с.

3. Мавр, Я. Полесские робинзоны / Я. Мавр ; пер. с белорус. А. Миронова. Мннск : Юнацтва, 1981.

4. Менжинская, Ю. Одна пз задач кино для детей / Ю. Менжинская // Пролетарское кнно. 1931. № 2-3. С. 64-69.

5. Перес, Б. Детское кино и пролетарские пнсатели / Б. Перес // Пролетарское кпно. 1931. № 2-3. С. 69-72.

6. Гнилозуб, В. Авантюрная история, иное нзмерение и странный полесский остров / В. Гнилозуб. СБ: Беларусь сегодня. -2013.-5 окт.

Сяргей КАРБОЎСКІ,

аспірант Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў

Часопіс "Роднае слова" №5 2023 г.

::::::

Авантюрная история, иное временное измерение и странный полесский остров...

ПРИКЛЮЧЕНЧЕСКУЮ картину по мотивам знаменитой повести Янки Мавра сняли на Национальной киностудии «Беларусьфильм». Это авантюрная история Ильи, Мирона и его сестры Юли. Кроме ребят, на Полесье отправляются журналист Василий и охотник за сокровищами Юрий. У каждого из них — своя цель. Один ищет газетные сенсации, другой — богатство. Дед же Мирона — Владлен — желает уберечь детей от опасностей и становится их проводником в полесских болотах. Различными путями дети и взрослые попадают на странный остров, на котором сходятся времена и можно попасть в иное измерение… Авторы сценария новой двухсерийной телевизионной картины — Федор Конев и Егор Конев. Режиссер-постановщик — Сергей СЫЧЕВ (на снимке). Оператор-постановщик — Сергей Мелешкин. Главные роли исполняют белорусские школьники: Анастасия Кравченя, Александр Талако, Михаил Каренецкий, Егор Розсудовский и Егор Шик. В фильме также снялись народный артист СССР Геннадий Овсянников, народный артист Беларуси Александр Ткаченок, артисты Сергей Власов, Игорь Денисов, Владимир Иванов.

Как в Березинском заповеднике, Несвиже и Мире снимали новый детский фильм, подбирали на роли маленьких героев и откуда взялся медведь

— Сергей Григорьевич, сюжет книги Янки Мавра был сильно переработан?

— Да. Половина картины соответствует книге Янки Мавра, а вторая — нет. Это связано с современностью. Якобы группа ребят идет по следам полесских робинзонов, по маршруту, которым те ходили. Но тут дети не просто высадились, потерпели так называемое кораблекрушение, ведь лодка у мавровских мальчиков уплыла. Наши герои попадают на некий чудо-остров, где живет пан, которого никто не видит. Там происходят всякие волшебные истории… Но обо всем не буду рассказывать…

— В какой стадии находится производство картины?

— Закончились съемки. Идет монтаж киноленты, потом — речевое озвучивание. Бывает так, что нужно доснять картину, но тут пока такой необходимости нет. Все складывается хорошо.

— Как долго длились съемки и где?

— У нас прошли две экспедиции. Основная командировка, и наша база, была в Березинском заповеднике — в Домжерицах. Там жила вся творческая группа. В тех живописных местах, в округе Домжериц, мы и снимали картину. На природе и происходит основное действие фильма. А часть — в замкнутом пространстве. По сюжету у нас есть пан. И его библиотеку мы снимали в Несвижском замке, а зал для приемов, подземелье, двор, экстерьер — в Мирском.

— Съемки шли несколько летних месяцев?

— Да. 44 рабочих дня. 2 месяца. Закончили снимать в сентябре.

— Сергей Григорьевич, как подбирались актеры?

— В основном все дети, которые играют в картине, — из Минска. Но одна девочка не просто должна была исполнять роль, а уметь прилично петь. И мы взяли Анастасию Кравченю из Гомеля. Она — лауреат премии зрительских симпатий конкурса «Я пою» 2011 года. Живет в Калинковичах.

— Все ли дети были до этого как-то связаны с актерством?

— Нет. Кроме Насти, которая участвовала в массовых мероприятиях, но их трудно назвать съемками. То есть она общалась с публикой. Все остальные на съемках были первый раз. Поэтому были определенные трудности, особенно на первом этапе. А так ребята интересные, своеобразные. Во второй половине съемочного периода мы сдружились, дети стали понимать, что от них требуется, что и как нужно делать. Было достаточно интересно.

— Но как же вы нашли их? Как ищут юных и неопытных актеров, которые нигде не играли, нигде не засветились?

— Над этим работала целая группа людей.

— Они ездили по школам?

— Да. Ко всему прочему у нас еще было железное условие для мальчиков: чтобы все умели плавать! Не всякий городской мальчишка хорошо плавает. Поэтому отсев на первом этапе был. И возрастной отбор не все прошли. Плюс, когда создавался ансамбль, нужно было, чтобы ребята имели разный цвет волос. Чтобы не были одни белоголовые или черноголовые.

Также, поскольку действие происходит в 30-х годах, то, соответственно, сегодняшних городских «пышечек» нам не нужно было.

— Как шла подготовка к съемкам? Изучались ли какие-то архивы, может быть, встречались с родственниками писателя?

— Нет, не встречались. Если бы в картине фигурировали какие-то исторические вещи, которые нужно соблюдать и учитывать… Но их в сценарии не было. А характеры героев обсуждать с родственниками Янки Мавра… Я не думаю, что это правильно.

— Что было самым сложным во время съемок?

— Сложности были с лодкой. Нужно было ее опрокинуть, чтобы она тонула. Два дня бились. С первого раза ничего не получилось… Лодка была больше, чем мы ожидали. Оказывается, не так просто ее затопить. Там была целая история. Но мы все сняли, и достойно.

Ну и еще одна была сложность интересная. По сюжету у нас в фильме появляется медведь. И с ним мы бились-бились, но за два дня наконец-то сняли.

— А где взяли медведя?

— Привезли из Москвы. Его держат двое молодых людей для всяких зрелищных мероприятий.

Нужно было снять достаточно длинный проход зверя с актером. Медведь не хотел идти. Так всяческими способами его заманивали.

— Дети не боялись медведя?

— Они с ним снимались, на нем сидели, рядом стояли. Медведь был ручной. Боязни не было. Хотя есть кадр, в котором — дети и старик, а медведь стоит в пяти метрах… Нормальная реакция, нормально проработали сцену.

— А за детьми кто присматривал?

— По положению, существующему в кинематографе, для детей, которых привлекают к съемкам, нанимают воспитателей или родителей. Они присматривают за ними, укладывают спать, сказки рассказывают, песни поют, следят, чтобы те кушали. Был и у нас воспитатель, родственник Насти из Калинковичей. Он ее дядя-опекун.

— Как складывались отношения с детьми у взрослых актеров?

— В картине три мужские роли, женщин нет. Пана играет Александр Ткаченок, деда — Геннадий Овсянников, а его партнер по всем сценам, «черный копатель», — Владимир Иванов. Вроде бы материал актерам пришелся по душе, особенно Александру Ткаченку. Сыграли они хорошо. Мне нравится.

А с детьми у взрослых актеров складывались хорошие отношения. Особенно с дедом, они к нему просто прилипли. А вот по сюжету с копателем они не общались. И с паном у них контакт хороший был. В общем, неприязни ни у тех, ни у других не было.

— Фильм должен выйти в начале 2014 года?

—Да. Есть надежда, что на зимних каникулах его покажут.

— Как вы считаете, пользуются ли детские фильмы такой же популярностью, как было в советское время?

— К сожалению, все время говорят: «Детских фильмов нет!» Уверяю, если бы государство не оплачивало производство детских фильмов, то их и в советское время не было бы. Тогда шла четкая установка: столько-то процентов всего объема производства — это детское кино. Поскольку сейчас планирования нет, детскими фильмами никто не хочет заниматься, потому что их экономически невыгодно пускать в прокат. В кинотеатрах дети составляют лишь определенный процент зрителей, взрослые не идут на картины для юных зрителей. Поэтому практически нет классических детских кинотеатров и у нас, и в России. И это влияет на выручку, а телевидение вообще не берет детский фильм, потому что существует определенное ограничение. Например, их запрещено насыщать рекламой. И заставить телевидение показывать такую ленту никто не может. Правда, сегодня нашли ловкий ход. И в нашей картине тоже. Ее назвали фильмом для семейного просмотра. Там рекламу можно давать…

Наше телевидение покажет картину наверняка. Кстати, вроде бы и один российский канал проявляет интерес к киноленте.

— У нас детское кино снимают довольно редко…

— Да. К сожалению, я не слышал, чтобы в России в последнее время появлялись детские ленты, а у нас практически ежегодно выпускают кино для детей и подростков. За последние годы три ленты подряд сняла режиссер Елена Турова, а «Полесские робинзоны» — четвертая…

— Сергей Григорьевич, спасибо за встречу! Желаю картине «Полесские робинзоны, или Чудо-остров» успеха у зрителей!

Вера ГНИЛОЗУБ, «БН» СБ: Беларусь сегодня. -2013.-5 окт.

Янка Маўр…

Да самай глыбокай старасці — а ён пражыў восемдзесят восем гадоў — усімі сваімі ўчынкамі Янка Маўр нагадваў хлапчука-свавольніка. Ва ўсім і заўсёды нечаканы выдумшчык і фантазёр, ён і псеўданім сабе выбраў нетутэйшы (настаўнік геаграфіі, Іван Міхайлавіч Фёдараў) — Маўр. Гэта, ні на чыё іншае ў беларускай літаратуры непадобнае імя (сярод нашых жытніх палеткаў, сінявокіх азёр і задуменных дуброў і гаёў) мела дзіўную прыцягальную сілу і так нязвычна зманьвала сваім нетутэйшым зместам: Маўр… Ды і амаль усе першыя кнігі Янкі Маўра былі таксама пра далёкія-далёкія краіны: Новая Гвінея, Інданэзія, Вогненная Зямля, Кітай, Цэйлон, Італія… Адтуль жа з’явіліся і яго дзіўныя героі, якія адразу ж і на ўсё жыццёпаланілі дзіцячую душу і ўяўленне.

…Біяграфіі Янкі Маўра ніхто не ведаў, ён яе не пісаў, і ніхто яе не друкаваў нідзе, і таму кожнаму, хто чытаў яго кнігі, уяўлялася, што піша іх нейкі чужаземец, а калі не, то пэўна ўжо нейкі славуты вандроўнік. І якое ж было дзіва, калі выяўлялася, што Маўр ніколі не плаваў па Ціхім акіяне, ніколі не вандраваўі не бачыў тых далёкіх краёў, якія ён апісаў так дакладна і падрабязна, што нават і надта спакушаныя вандроўнікі не верылі: як — свае кнігі Маўр пісаў у Мінску — «на галубятні», у адным з дамоў на Новамаскоўскай вуліцы?

Паслухаем, як расказваў пра тую «галубятню» і пра той час свайго знаёмства з Янкам Маўрам Алесь Якімовіч:

«Дабірацца да Маўра трэба было праз доўгія цёмныя вышкі. І я заўсёдв баяўся, ка не разбіць упоцемку лоб аб стаякі. Упершыню на гэтай «галубятні» я ўбачыў энцыклапедыю Бракгаўза і Эфрона, кнігі вядомых падарожнікаў Міклухі-Маклая, Белінгсгаўзена, Кука, Галаўніна і іншых. Сюды ж прыходзілі пісьмы і пакеты з фатаграфіямі ад эсперантыстаў усяго свету…».

Сакрэт поспеху і выключнай папулярнасці Маўравых кніг абумоўліваўся тым, што задоўга да таго, як у літаратуры з’явіўся пісьменнік Янка Маўр — усе гэтыя кніжкі маляваўу сваім уяўленні, выношваў іх, расказваў сваім вучням на ўроках і толькі потым ужо, праз гады напісаў таленавіты настаўнік геаграфіі Іван Міхайлавіч Фёдараў.

…А хіба яго ўласнае жыццё было менш цікавае, чым тыя кнігі, якія ён напісаў? Каб упэўніцца ў гэтым, трэба прачытаць яго аўтабіяграфічную аповесць «Шлях з цемры». Яе не назавеш дзіцячай або толькі творам для дзяцей. Ян цікавая і павучальная аднолькава як для дзяцей, так і для дарослага чытача. І напісана яна так, што будзеш чытаць яе, не адрываючыся, як займальную прыгодніцкую кнігу.

Янка Маўр нарадзіўся ў 1883 годзе 28 красавіка (10 траўня па новым стылі) у латвійскім горадзе Лібава (цяпер Ліепая), куды ў пошуках лепшай долі накіраваўся яго бацька, беззямельны беларускі селянін, адстаўны салдат руска-турэцкай вайны... Захаваліся звесткі (і на іх спасылаўся і Алесь Якімовіч у сваёй прадмове да збору твораў Янкі Маўра), што да салдацкай службы бацька Маўра меў прозвішча Ільін… «Але, відаць, нейкі вайсковы пісару спешцы не дапісаў прозвішча салдата Міхаіла Фёдараві Ільіна, і ён стаў проста Фёдаравым. Гэтае прозвішча і дасталося сыну».

Лёс не быў прыхільным да будучага пісьменніка. Стэльмах Лібаўскага порта, бацька Янкі Маўра памёр вельмі рана, і маці з сынам вымушана была вярнуцца назад у родную вёску Лебянішкі. (У аповесці «Шлях з цемры» яе назва Гнілушкі.) там і прайшлі яго дзіцячыя гады. Адтуль і «пайшоў ён у людзі». Зарабляючы падзёншчынай — хто што дасць за работу, абы толькі было чым накарміць і прыкрыць сына — гэтая добрая самаахвярная маці здолела, аднак, першай з тых панылых Гнілушак аддаць свайго 9-гадовага сына ў навуку, у пачатковую школу. Адважылася паслаць яго аж за трыццаць пяць вёрст ад дому…

У 1895 годзе Янка Маўр скончыў пачатковую школу і здолеў паступіць у Ковенскае рамеснае вучылішча. «Здолеў» зноў жа толькі дзякуючы звышсілы намаганням і клопату свае маці.

Гады вучэння ў рамесным вучылішчы былі бадай самымі змястоўнымі, самымі цікавымі ў біяграфіі пісьменніка. Тут ён упершыні ў жыцці адкрыў для сябе дзівосны свет Кнігі — свет Мастацкага Слова. Гэты свет здзівіў і захапіў яго, і ён ужо не мог марыць ні пра што іншае, як толькі пра далёкія незнаёмыя краіны і захапляльныя падарожжы па слядах славутых герояў Жуля Верна, Майн Рыда, Фенімора Купера… Затым у яго адбылася і запаланіла яго стрэча з апавяданнямі Тургенева «Запіскі паляўнічага»! Ён чытаў без разбору ўсё, што трапляла пад руку: Дарвіна, Маміна-Сібірака, Купрына, Буніна, Гарына-Міхайлоўскага, Іаксіма Горкага…

У 1899 годзе, нарэшце, было скончана і рамесніцкае вучылішча. Матчына мара здзейснілася! Яе сын выйшаў у людзі!.. Аднак падмайстру па слясарнай справе месца працы па тым часе не знайшлося, і ён застаўся тым, кім быў і да — нікім і нічым — бяспраўным і бяздомным Іванам Фёдаравым…

І зноў кланялася бедная маці і каму толкі не служыла яна, каб толькі ўладкаваць адзінага свайго сына… І слесар-падмайстар паступіў «на казённы кошт» у настаўніцкую семінарыю ў літоўскім гарадку Панявежыс.

У семінарыі Маўр ужо больш свядома арыентуецца ў рэлігійных і сацыяльных пытаннях, чытае нелегальную літаратуру, знаёміцца з рэвалюцыйна настроенай моладдзю… Даведаўшыся пра яго «неблагонадежность», начальства выключае Маўра з апошняга курса, а паліцыя бярэ з яго падпіску больш не паказвацца ў семінарыі сярод студэнтаў, каб не ўплываць на іх норавы і паводзіны. Усё гэта разам узятае азначала толькі адно: дзверы школы перад Іванам Фёдаравым былі зачынены… І ўсё роўна, працягваючы сваю палітычную самаасвету, ён настойліва рыхтуецца і да здачы экзаменаў экстэрнам таксама за курс семінарыі.

І калі здаў усё ж экзамены, яму было прысвоена званне памочніка… усяго толькі памочніка (!) настаўніка. Вышэй узняцца перашкаджала рэрутацыя «палітычна неблаганадзейнага…». Ад гэтай рэпутацыі ён, аднак, не збіраўся адмаўляцца: і калі ў 1906 годзе ў Мікалаеўшчыне па ініцыятыве Якуба Коласа сабраўся першы нелегальны з’езд настаўнікаў, сярод удзельнікаў гэтага з’езда быў і памочнік настаўніка Мван Фёдараў.

(NB ад Рэдакцыі. Праўнучка пісьменнікаў Янкі Маўра і Якуба Коласа Васіліна Міцкевіч у сваіх успамінах «Пісьменнік, эсперантыст, медыум і “геніяльны дзед” Янка Маўр» згадвала аб тым перыядзе: «Настаўніцкі з’езд стаў самай яркай падзеяй у дакастрычніцкай біяграфіі Івана Фёдарава. Удзельнікі з’езда падтрымлівалі добрыя адносіны і пасля. У фондах Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа ёсць фотаздымак 1926 года, які сведчыць аб сустрэчы настаўнікаў — удзельнікаў нелегальнага з’езда праз 20 гадоў пасля яго. Настаўніцкаму з’езду Янка Маўр прысвяціў артыкулы «Сорак гадоў назад» і «Як я пазнаёміўся з Якубам Коласам». Сваю ролю ў гэтай падзеі ён лічыў вельмі сціплай. Нелегальны настаўніцкі з’езд знайшоў сваё адлюстраванне і ў трылогіі Якуба Коласа «На ростанях». Прататыпам аднаго з герояў — Івана Тадорыка, чалавека з «выдатнымі здольнасцямі», — быў Іван Фёдараў.

З тых часоў паміж прадзедамі завязалася сяброўства, якое яны пранеслі праз усё жыццё. Падчас Вялікай Айчыннай вайны Якуб Колас перажываў цяжкія гады эвакуацыі ў Ташкенце, Янка Маўр — у Алма-Аце. У лістах пісьменнікі дзяліліся сваімі перажываннямі, творчымі планамі, марамі, радасцямі і горам. Якуб Колас падтрымліваў Янку Маўра не толькі маральна, але і матэрыяльна. Так, ён выслаў яму грошы, якія патрабавалі за навучанне малодшай дачкі Янкі Маўра — Наталлі. Пасля вайны яна стала нявесткай Якуба Коласа, бо ўзяла шлюб з яго малодшым сынам Міхасём. Такім чынам Якуб Колас і Янка Маўр парадніліся».)

***

…Я належу да таго пакалення людзей, чыё дзяцінства кнігі Маўра поўнілі шчаслівым жыватворным захапленнем ад нечаканых адкрыццяў і пазнавання незнаёмага дзівоснага свету.

Па падручніку геаграфіі, з указкай у руцэ, калі на ўсю амаль сцяну карты — што тут казаць? — мы не заўсёды ўмелі беспамылкова знайсці, «адкрыць» у бясконца далёкім Ціхім акіяне гэтакія ж далёкія і невядомыя астравы, як, скажам, Ява, Барнэо, Цэлебес, Суматра… Якое гучанне…

Знаходзілі — не знаходзілі, але звінеў званок з урока — і на гэтым навука і адкрыцці канчался…

І вось аднойчы, у адзін са шчаслівейшых дзён твайго жыцця, раптам са школьнай бібліятэчнай паліцы знялі і падалі табе ў рукі ўжо як зусім даросламу чытачу кнігу «У краіне райскай птушкі»… Ты адолеў яе за адзін дзень і вечар (дзеля ісціны заўважым, зусім забыўшы вывучыць урокі на заўтра).потым ты прачытаў другую кніжку Янкі Маўра — «Сын вады». А потым ужо і зусім «дарослую» — раман «Амок». (Прычым ты не ведаў яшчэ, дзе трэба правільна ставіль націск у гэтай незразумелай назве, і чытаў яго — і падсвядома так ён і застаўсяў цябе на ўсё жыццё — як «Амо́к», а трэба «А́мок»... (Магчыма, тут адрукоўка, бо тады па беларускім правапісе атрымліваецца — «А́мак». — Рэд.)).

Божа мой, ты чытаў, ты забываў усё на свеце — і перад тваім узрушаным уяўленнем так выразна і так бачна з’яўляліся тыя ж самыя астравы і краіны ў Ціхім акіяне, якія на ўроку геаграфіі, поўзаючы па карце, ты шукаў гэтак падоўгу і не заўсёды знаходзіў іх… А яны ж — вось яны былі! Ява, Барнэо, Суматра…

…Але ў кнігах Янкі Маўра ты не проста знайшоў гэтыя астравы і гэтыя краіны — там ты адразу ж і адшукаў сабе сяброў. І сам стаў адданым сябрам гэтых цемнаскурых, адважных, высакародных людзей.стаў здольным сам пайсці ім на дапамогу, а калі трэба, дык і на смерць — у барацьбе за Праўду, Волю і Роўнасць усіх людзей на зямлі…

Кнігі Янкі Маўра знаёмілі беларускіх дзяцей (ды і не толькі дзяцей беларускіх — яны перакладаліся на мовы народаў СССР і замежных краінах) з жыццём і барацьбой за незалежнасць народаў Інданэзіі, Цэйлона, Новай Гвінеі.

Раман «Амок» быў першым раманам для дзяцей. У аснове яго ляжаць гістарычныя падзеі — захоп галандскага вайсковага карабля «Саардам» і паўстання яванскага народа супраць каланізатараў на востраве Ява ў 1926 годзе.

…Ну, а што яшчэ пакінуў Янка Маўр сваім чытачам?

Ды цэлую бібліятэку!..

Разам з Маўрам у дзіцячай літаратуры тэматыка не проста пашыралася, — яна выйшла далёка за берагі звычна нацыянальных з’яў і вобразаў. Маўр прыйшоў у дзіцячую літаратуру яшчэ і як першаадкрывальнік новых жанраў.напрыклад — навукова-папулярнага жанра — яго аповесць «Чалавек ідзе». Усімі, без выключэння, дзецьмі (ды і не толькі дзецьмі — дарослыя таксама) любімы прыгодніцкі жанр бліскуча выявіў сябе, як у яго «экзатычных» творах. Пра якія гаворка ішла вышэй, гэтаксама і ў яго славутых «Палескіх рабінзонах» — кнізе пра хараство і багацце беларускага Палесся, пра мужнасць, адвагу і высакароднасць яго людзй, яго галоўных герояў — хлапчукоў Мірона і Віктара. «Палескія рабінзоны» экранізаваліся — іх глядзелі, імі захапляліся з экрана не адны дзеці.

Аповесць «ТВТ» («Таварыства ваяўнічых тэхнікаў»).

(NB ад Рэдакцыі. «ТВТ» сюжэтна пераклікаецца з вядомым савецкім творам Аркадзія Гайдара «Цімур і яго каманда». На гэтай падставе вульгарызатары 30 – 40-х гадоў, якія крытыкавалі «ТВТ», папракалі аўтара ў перайманні Гайдара. Аднак аповесць «Цімур і яго каманда» была напісана на шэсць (!) гадоў пазней за «ТВТ» Янкі Маўра.)

Давайце на хвіліну прыпынімся і пагартаем старонкі гэтай аповесці. Пачытаем і ўспомнім, хто ведаў і памятае Маўра, само гучанне Маўравага слова, яго гумар, гарэзлівую ўсмешку яго прыжмураных вачэй, якія, здавалася, бачылі людзей, свет і жыццё наскрозь. Паслухаем Маўрава слова:

«Загаманіў свет і падзяліўся на дзве часткі.

— Вось гэта я разумею! — казалі ў адной частцы свету. — Цяперашняя моладзь не будзе гэтакай бездапаможнай, як мы. Усё сама зробіць.

А ў другой частцы свету чуліся іншыя галасы:

— Ну, калі мужчыны пачнуць панчохі цыраваць ды кашулі латаць, а жанчыны пры́мусы ды боты рамантаваць, тады парадку не будзе. Спрадвеку кожны займаўся сваёй справай.

Трэба ўсё ж адзначаць, што ў гэтай другой частцы свету налічвалася вельмі мала народу…».

…Як бачым, жартаўлівае прадказанне Маўра дзесяцігоддзі таму назад у наш ужо час збылося ўсур’ёз: жанкі не толькі рамантуюць прымусы і боты, нават самалёты рамантуюць і лётаюць у космас… А мужчыны таксама набылі сабе небясхлебнае, сур’ёзнае і заўсёды надзейнае становішча: хто, скажам, цяпер узначальвае ўсе самыя што ні на ёсць жаночыя справы і заняткі на ой ці іншай кандытарскай або галантарэйнай нашай «Камунарцы» або «Камсамолцы»?Вядома ж, майстры — мужчыны!..

Паўтару яшчэ раз: пасля Маўра засталася цэлая бібліятэка кніг. «Шлях з цемры», «Аповесць будучых дзён», «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», кніга апавяданняў «Слёзы Тубі», п’есы. Пераклады, публіцыстыка, палітычныя памфлеты і фельетоны…

І яшчэ адна неацэнная заслуга Янкі Маўра — гэта яго палымяная ініцыятыва і падтрымка ў стварэнні кнігі «Ніколі не забудзем», напісанай самімі дзецьмі, якія выцерпелі жахі фашысцкіх канцлагераў і няволі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Ніколі не павінны забыць гэтыя пакуты дзяцей, павінны ведаць і памятаць пра іх — усе людзі на зямлі. У імя таго, каб яны не паўтарыліся ў другі час, з іншымі дзецьмі.

У гэтым быў галоўны сэнс кнігі беларускіх дзяцей «Ніколі не забудзем».

***

Янка Маўр, як не кожны з дзіцячых пісьменнікаў, умеў радавацца дзіцячаму шчасцю. У яго ёсць і апавяданне пад такой назвай — «Шчасце»…

Хлапчуку маці купіла новую шапку. І вось ён ідзе, перапоўнены сваёй дзіцячай радасцю, і не ведае, як і каму расказаць пра яе. А расказаць хочацца ўсім! Кожнаму стрэчнаму хочацца расказваць пра яе: «Глядзіце, якая ў мяне шапка!».

І вось адным такім стрэчным быў якраз аўтар гэтага апавядання, таксама шчаслівы чалавек — у той дзень прыветна свяціла сонца і так звінелі птушкі ў небе і смяяліся травы і кветкі!..

І вось яны параўняліся, два шчаслівых чалавекі, прыпыніліся і паглядзелі адзін аднаму ў вочы, чакаючы кожны яшчэ і нейкіх незвычайных слоў…

— кая ў цябе цудоўная, брат, шапка! А казырок як блішчыць! — здагадаўся і не стрымаў свайго захаплення старэйшы…

— Гэта мама мне купіла! — яшчэ больш заззяў малодшы і подскакам, доўга яшчэ азіраючыся, далей паімчаў на «бярозавым кані» — па раздольнай дарозе сваайго дзяцінага бязмежнага шчасця.

Я чула гэтае апавяданне з вуснаў самога Янкі Маўра некалі ў нашых Каралішчавічах (пісьменніцкім Доме адпачынку непадалёк ад Мінска. — Рэд.), яшчэ да таго, як яно было апублікавана. І трэба было бачыць, якім шчаслівым, як дзіця, ён адчуваў сябе, сам расказваючы пра тую выпадковую шапку!

Думаю, што толькі такім і мог быць пісьменнік, які ўсе свае кнігі напісаў дзецям і пра дзяцей.

1983 г.

газэта "Літаратурная Беларусь" №5, 2023 г.

Янка Маўр, як вопытны настаўнік, вельмі добра адчуваў настрой дзяцей, іх зацікаўленасць невядомым. У сваіх творах пісьменнік знаёміў іх з таямніцамі навакольнага свету, з цікавымі гістарычнымі падзеямі, з далёкімі краінамі. Дзякуючы кнігам Янкі Маўра чытачы пераносіліся ў Новую Гвінею, Інданэзію, Кітай, Індыю, падарожнічалі ў мінулае і ў будучыню. Напэўна, па гэтай прычыне кнігі пісьменніка карысталіся вялікім попытам сярод маленькіх чытачоў.

Пісьменніка вельмі непакоіла афіцыйнае стаўленне да дзіцячай літаратуры. «Не сакрэт, – пісаў у 1932 годзе Янка Маўр – што пісьменнікі сароміліся пісаць для дзяцей. І чым маладзей быў пісьменнік, тым больш сароміўся. Два гады назад быў абвешчаны конкурс на дзіцячую кнігу – ніхто з пісьменнікаў не прыняў у ім удзелу, бо погляд склаўся такі, што кніга для дзяцей не літаратура, а “так сабе”. Увагі да сябе яна не зверне, імя і вагі аўтару не дасць.

Пасля 1934 года больш увагі пачалі звяртаць на дзіцячую літаратуру. «Тады і нашы дарослыя пісьменнікі – пісаў Янка Маўр – часцей сталі пісаць для дзяцей, і літаратурная грамадскасць адзначала гэта як з’яву дадатную; творы гэтыя абгаворваліся, улічваліся, папулярызаваліся. Нажаль, гэта не датычылася прафесіянальных дзіцячых пісьменнікаў. Паміж іншым, нікому не магло прыйсці ў галаву, каб дзіцячы пісьменнік мог мець, скажам, такое самае снабжэнне, як дарослы, пры аднолькавым літаратурным багажы». Але Янку Маўра нельга разглядаць толькі як дзіцячага пісьменніка. У яго літаратурнай спадчыне ёсць творы і для дарослых: фельетоны, публіцыстычныя артыкулы, апавяданні, нататкі і г.д. Яны менш вядомы шырокаму колу чытачоў, сярод іх ёсць творы, якія ніколі не друкаваліся. Прапануем вашай увазе творы з неапублікаванай спадчыны Янкі Маўра: апавяданне «Першая ластаўка , рукапіс гэтага твора захоўваецца ў Беларускім архіве-музеі літаратуры і мастацтва. А таксама нататку «Цяпер, калі мой жыцёвы шлях канчаецца…». Апошняя беражліва захоўваецца ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры.

Унучка Янкі Маўра

Марыя Міцкевіч

ПЕРШАЯ ЛАСТАЎКА

Малады паэт Андрэй Махорчык хадзіў па тэрыторыі будаўніцтва гіганцкага завода як зачарваны. Несупынны шум, лязг, стук і грукат здаваліся яму цудоўнай сімфоніяй. Такімі маленькімі і бездапаможнымі выглядалі людзі сярод велізарных гмахаў, рыштаванняў, магутных кранаў і экскаватараў, гораў зямлі і матэрыялаў, але гэта яны, маленькія людзі, падымалі гмахі, рухалі вялізныя машыны, варочалі горы.

Махорчык глядзеў на ўсё гэта і думаў: вось там, на трэцім паверсе чалавек кладзе цагліну за цаглінай на сваім маленькім участку, не бачыць і не ведае, што робяць яго таварышы на другім канцы, а разам у іх выходзіць ансамбль. Выходзіць таму, што недзе ёсць мозг будаўніцтва, які злучае ўсе паасобныя работы ў адно цэлае. А яшчэ вышэй ёсць мозг, які злучае ўсе будаўніцтвы ў адзін ансамбль. Нічога тут няма лішнягя, выпадковага, усё стаіць на сваім месцы і выконвае сваю пэўную функцыю. Гэта і ёсць будынак сацыялізма. Над гэтай тэмай варта падумаць: можа выйсці глыбокі верш, а мо і цэлая паэма.

Моцнае уражанне робіць яшчэ лес, у якім разгарнулася будаўніцтва. Пад напорам тэхнікі ён павінен быў трохі адступіць, але на тэрыторыі, занятай будаўніцтвам, заставалася яшчэ шмат дрэў, якія не захацелі пакінуць сваёй роднай зямлі. Абкружаныя з усіх бакоў, яны, як байцы, горда стаялі на сваіх пазіцыях. Часам то адзін, то другі з іх падаў, шэрагі байцоў радзелі, а рэшта цвёрда стаяла на сваіх пастах.

Гэты вобраз так захапіў Махорчыка, што ён ужо не бачыў самога будаўніцтва. З гэтага можна зрабіць моцны верш. Але раптам яго ўзяло сумненне: ці добра будзе наш родны любы лес паказаць як ворага, з якім мы змагаемся. Гэта будзе крыўдна і несправядліва. Не вораг ён, а “зялёны друг”. Але мы прышлі і напалі на яго, ён сапраўды бароніцца і памірае, ён мае права лічыць нас ворагамі... Выходзіць, што пытанне гэтае зусім не такое простае, як здалося Махорчыку на першы погляд. Відаць, прыдзецца зрабіць лес нашым саюзнікам, які дапамагае нам у нашай вялікай справе. Вунь там воддалі бялеецца бадай закончаны невялікі дом. Вакол яго стаіць шмат сосен, і яны зусім не варожыя, а наадварот – вельмі ласкавыя. Яны, мусіць, ахвотна паціснуліся і далі прытулак чалавеку. У такім сэнсе і трэба будзе напісаць верш.

Махорчык накіраваўся ў той бок. Дом быў з рамамі, але без шыб. У ім было зусім ціха. Але праз дзверы ён убачыў, што там нешта варушыцца. Падышоў, глянуў у сярэдзіну.

Ля самага ўвахода тры жанчыны ў абляпаных камбінезонах атынкоўвалі сцяну. Старэйшая, гадоў пад трыццаць, стаяла на рыштаванні з аднаго боку. Маладая, стройная дзяўчына – з другога. А ўнізе размешвала вапну трэцяя – чырвонашчокая, круглая. Махорчык спыніўся на парозе.

– Добры дзень, дзяўчаткі, – сказаў ён.

Двое зверху з цікавасцю глянулі ўніз, а круглая адказала:

– Добры дзень! Заходзьце, калі ласка, будзьце, як дома.

– Сядайце – дадала старэйшая.

Усе рассмяяліся.

– Дзякую, я пастаю, – у тон ім адказаў Махорчык.

– Я як жа вы будзеце пісаць стоячы? – сказала з верху другая.

Махорчык здзіўлена глянуў на яе. Белая хустка абкручвала ўсю яе галаву, вушы і спускалася да самых вачэй. Маленькі твар з тонкімі губамі і тонкім носікам быў самы звычайны, можна сказаць, нецікавы. Толькі светлыя вочы, разумныя і хітраватыя, звярталі на сябе ўвагу.

– А чаму-ж вы думаеце, што мне трэба пісаць? – спытаў яе Махорчык.

– Да выгляд ваш такі, натхнёны, – усміхнулася яна.

“Бач, як гаворыць”, падумаў Махорчык і сказаў:

– Гэта, мусіць, таму, што я ўбачыў над сабой вас.

– Відаць, вы яшчэ і паэт, – сказала яна.

Махорчык яшчэ больш здзівіўся.

– Чаму вы так думаеце?

– Па стылю бачу, – засмяялася яна і, падняўшы руку з кельмай, урачыста прамовіла:

“Убачыў я дзяўчыну над сабой

І стаў, як ўкопаны, з паднятай галавой”

Дружны рогат сябровак заглушыў яе словы.

Махорчык зусім збянтэжыўся. Чорт вазьмі! Ды гэтая замурзаная атынкоўшчыца, нейкая асабістая, відаць самародак.

– Вы мяне ведаеце? – спытаў ён.

– На жаль, не.

– У такім разе я бы хацеў, калі дазволіце, бліжэй з вамі пазнаёміцца. Вы мяне вельмі зацікавілі.

– Чым?

– Ды хаця-б вашай паэзіяй.

Дзяўчына пацешна надзьмула губкі і сказала:

– Толькі? А я думала нашай працай.

Зноў смех сябровак. Махорчык адчуў, нібы ён трошкі чырванее.

– Ну, вядома... – пачаў ён апраўдвацца, – у першую чаргу мяне цікавіць праца ... Вядома, у першую чаргу я хацеў бы распытаць вас ... але ...

– У такім разе наш брыгадзір раскажа вам лепш за мяне, – і дзяўчына паказала на старэйшую жанчыну.

“Дзякую за ласку” падумаў Махорчык.

– Ды аб чым тут гаварыць – сказала жанчына. – Наша справа маленькая, нічога цікавага няма.

І яна, зачарпнуўшы вапны, пляснула ёю па сцяне. За ёю і дзве дзяўчыны ўзяліся за працу. Махорчык убачыў, што яму тут няма чаго рабіць.

– Я яшчэ спадзяюся ўбачыцца з вамі, – сказаў Махорчык нібы для ўсіх, але меў на ўвазе адну.

– Калі ласка, – адказалі яму.

Махорчык пайшоў далей. Цяпер ужо, замест ансамбля і леса, перад ім стаяў вобраз цікавай атынкоўшчыцы. Тыя некалькі фраз, што яна сказала, заінтрыгавалі яго надзвычайна. Не заўсёды пачуеш такія словы ад скромнай атынкоўшчыцы. Міма такой дзяўчыны прайсці нельга.

Пачуўся сігнал на абед. Махорчык павярнуў назад і стаў сачыць за белым домам. Ён убачыў, як вышла чырвонашчокая дзяўчына і пусцілася некуды бегчы. Затым вышлі і тыя дзве і пайшлі ў другі бок. Махорчык пайшоў следам за імі, але не спяшаўся. Ён не меў ніякай ахвоты ўступаць у размову са старэйшай жанчынай і чакаў, можа яны разлучацца.

Так яно і вышла: жанчына пайшла ў бок. Тады Махорчык хутка дагнаў дзяўчыну.

– Вы абяцалі, – сказаў ён, – пазнаёміць мяне з вашымі справамі. Можна?

– А хіба яны так вас цікавяць? –усміхнулася яна.

– Дзеля таго-ж я і прыехаў. Мне трэба даць карэспандэнцыю ў газету.

– А хіба вы не паэт?

– І тое, і другое, – адказаў ён з гонарам.

– Няўдала вы абіраеце сабе аб’екты. Што можа даць вам наша маленькае звяно. Зірніце, што робіцца навокал, – сказала яна і паказала рукой вакол сябе.

– Не ў аб’ектах справа, а ў людзях, – сказаў ён. – І мне здаецца, вы адна з тых людзей, якія заслугоўваюць ўвагі.

– Вы ўпэўнены? – сказала яна, скоса зірнуўшы на яго.

– Упэўнен!

– А як вас завуць?

– Махорчык Андрэй Александравіч.

– А, чула, – сказала яна, зірнуўшы на яго з цікавасцю.

Махорчык адчуў, што яму робіцца вельмі прыемна.

– Можа чыталі?

– Чытала.

– Ну і як? – затаіў ён дыханне.

– У кожным разе я так не магла-бы напісаць, – адказала яна.

– А хіба вы таксама пішаце вершы?

– Пакуль што не спрабавала.

Махорчыку зрабілася трошкі журботна, у сэрцы кальнула: дзяўчына не пахваліла яго вершы, абышла гэтае пытанне.

– А цяпер скажыце, як вас зваць? – спытаўся ён.

– Маруся.

– І ўсё?

– Усё.

– Значыцца, і напісаць вам нельга будзе.

– А хіба вы ўжо збіраецеся пісаць?

– Прынамсі верш, прысвечаны вам, я хацеў-бы прыслаць.

– Надрукуйце, – і я прачытаю.

Кожнае слова дзяўчыны нібы кручком чапляла яго і прыцягвала да сябе. Цікавасць Махорчыка павялічвалася з кожнай хвілінай.

Тым часам яны падышлі да невялікага барака, на якім было напісана: “Сталовая №4”.

– Можа пойдзеце да нас паабедаць? – прапанавала дзяўчына.

– З вялікай ахвотай! – усклікнуў Махорчык.

Увайшлі. Махорчыку здалося, што яны прайшлі поўкіламетра між сталоў, пакуль знайшлі два вольных месцы. Заказалі абед. Махорчык падышоў да буфета, узяў яшчэ рыбы, яблыкаў, пірожных: вельмі хацелася ўзяць віна, але Махорчык не адважыўся.

– Навошта ўсё гэта? – нахмурылася дзяўчына. – Я не для таго запрасіла вас сюды.

– Выбачайце, – адказаў Махорчык. – Гэта я для сябе ўзяў – вельмі есці хочацца.

Гэты адказ спадабаўся дзяўчыне і яна весела засмяялася. А Махорчыку зрабілася ў два разы весялей.

– Мне хочацца задаць вам адно пытанне, – пачаў Махорчык, – але я не адважваюся.

– Калі пытанне тактычнае, можаце спытацца.

– Я і сам не ведаю, тактычнае яно ці не, – пачухаў патыліцу Махорчык. – Ну, так і быць: якая ў вас адукацыя?

– Шчыра кажучы, пытанне не вельмі тактычнае, – усміхнулася дзяўчына. – Я разумею яго так: калі скажу, што я скончыла ўніверсітэт, вы пачнеце мяне паважаць, а калі чатыры класа, то наадварот. Так?

– Што вы, што вы, – спалохаўся Махорчык. – Мне гэта і ў галаву не магло прыйсці.

– А мне, бачыце, прышло.

– Тады даруйце: я не думаў, што так можна павярнуць гэтае пытанне.

– Гэта я раблю вам экзамен: калі вы “інжынер чалавечых душ”, то самі павінны распазнаць чалавека, без анкетных данных.

– Экзамен досыць цяжкі, бо вы – незвычайная жанчына.

Маруся шчыра засмяялася.

– А што значыць “незвычайная”?

– Ну, не такая, як усе.

– А хіба вы ведаеце ўсіх?

– Больш менш ведаю.

– Напрыклад, колькі?

– Хіба можна ў такіх выпадках назваць лічбу?

– А вы прыблізна – дзвесце, трыста?

– Можа і так.

– Гэта надта малы працэнт, каб казаць пра “усіх”.

Так і адпала самае галоўнае пытанне, якое цікавіла Махорчыка. Ён тады задаў некалькі пытанняў, якія ў даным выпадку зусім яго не цікавілі: як у іх ідзе праца, спаборніцтва, якія поспехі яны маюць. Даведаўся, што яны даганяюць лепшую мужчынскую брыгаду. Калі-ж ён паміж іншым заўважыў, што праца гэтая, мусіць не патрабуе вялікай кваліфікацыі і не можа быць цікавай для адукаванага чалавека, то дзяўчына запратэставала:

– Дарма так думаюць. Пачытайце кніжкі аб гэтай справе і вы ўбачыце, што тут цэлая навука – і фізіка, і хімія, і формулы. А якім цікавым з’яўляецца працэс авалодання тэхнікай працы, калі прыглядацца і вывучаць гэты працэс – каардыніраваць свае рухі, зачарпнуць вапны колькі трэба, ні больш ні менш, наглядаць, пры якіх умовах яна лепш кладзецца, заўважаць розныя асаблівасці і наогул умець бачыць розныя дробязі, на якія не кожны звяртае ўвагі. Я лічу, што няма такой нязначнай і дробязнай працы, дзе-б удумлівы чалавек не мог знайсці шмат цікавых магчымасцей. Паспрабуйце з гэтага пункту гледжання чысціць бульбу і вы ўбачыце, што і тут можна зрабіць многа вынаходстваў. Вы смяецеся? Пачытайце тады хаця-б апісанне якой-небудзь экспедыцыі, дзе вучоныя, інжынеры павінны самі рабіць усю прасцейшую работу – абед гатаваць, агонь раскладаць – і вы ўбачыце, колькі новага, рацыянальнага ўносяць яны ў гэтыя працэсы. Уяўляю сабе, што будзе, калі ў нас кожны, так званы просты чалавек, кухарка і пастух, грузчык і пахар, будуць валодаць вышэйшай культурай. Аж дух займае, калі падумаю аб гэтым.

Вочы яе заблішчэлі, твар пасвятлеў і зрабіўся надзвычай прыгожым. Махорчык глядзеў на яе з захапленнем і адчуў, як сэрца яго пачынае хвалявацца. Што за дзіўная асоба! Праўда, гэтыя перспектывы ўсе мы ведаем, нават больш – яны для нас з’яўляюцца элементарнай ісцінай. Але пакуль што ісцінай кніжнай. А калі перад табой жывы прыклад – гэта ўжо зусім іншая рэч.

– Значыцца, я праўду сказаў, што вы – незвычайная, – прамовіў Махорчык пасля некаторай паўзы.

– Зноў вы тое самае! – усклікнула яна. – Незвачайнае – гэта тое, што не можа быць масавым. Значыцца, вы адмаўляеце такую магчымасць у нашай краіне. А як гэта называецца, таварыш паэт?

– Вы ўсё стараецеся лавіць мяне на словах, – адказаў Махорчык, – але, я думаю, вы разумееце, што я хачу сказаць

– Можа і разумею, – усміхнулася яна. – Але навошта нам адмаўляцца ад логікі?

Яна ўзяла пірожнае. А Махорчык аж млеў ад шчасця, што яна зрабіла яму такую ласку.

Абедзены перапынак канчаўся. Маруся ўстала.

– Трэба ісці на работу, – сказала яна.

Махорчыку зрабілася сумна.

– Вельмі крыўдна, – казаў ён, выходзячы за ёй на вуліцу, – што прыходзіцца разлучацца. Так хочацца яшчэ пагаварыць з вамі па-душам. Хацелася-б даць вам на суд маю кніжку. Ваша крытыка была-б для мяне самай каштоўнай.

– Калі ласка, давайце, – павярнулася яна да яго.

– У мяне тут няма. Я бы прынес у наступны раз.

– Тады заходзьце да мяне ў нядзелю, я буду вольная. Я жыву вунь у тым доме. Другі паверх, сёмая кватэра.

Гэтага толькі Махорчык і жадаў.

– З вялікай прыемнасцю! – усклікнуў ён з радасцю.

– А пакуль – бывайце, – сказала яна і працягнула руку.

Некаторы час Махорчык сачыў за смешнай фігуркай у камбінезоне, і ўжо яна здавалася яму нібы блізкай, роднай. Потым, не бачачы ніякага будаўніцтва, пайшоў да аўтобуса і праз поўгадзіны быў дома.

Да нядзелі заставалася тры дні. Вялікія, даўгія тры дні...

Махорчык пастукаў у дзверы з некаторым хваляваннем. Пачуліся крокі, дзверы адчыніліся, і ён убачыў старую жанчыну. “Мусіць маці” падумаў ён.

– Вам каго? – спытала яна.

Ён ведаў толькі адно слова:

– Марусю.

– У тыя дзверы, – сказала старая.

Ён зноў пастукаў.

– Уваходзьце, – пачуўся знаёмы голас.

Ён асцярожна адчыніў дзверы і апынуўся на парозе. На яго дыхнула нечым свежым, светлым, празрыстым. Ля аднаго акна – кушэтка, стол, пара крэслаў, ля другога – нікеліваны ложак, другі стол, тумбачка, этажэрка з кнігамі. Каля сцяны невялікая шафа, з каляровым шклом. Белыя вышытыя фіранкі, карычневы абрус з кутасамі на стале, карункі на другім стале, на падушках, белая капа на ложку, кветкі на вокнах, цудоўныя фотаэцюды на сценах – усе гэтыя простыя і недарагія рэчы былі размяркованы з такім густам, што здаваліся надзвычай багатымі. Ад парога па свежа афарбаванай падлозе ішла дарожка. Нідзе ні пылінкі, ні плямінкі.

Сонца залівала ўвесь пакой і гаспадыню, якая стаяла, абапершыся аб стол, і чакала госця. Але гэта была ўжо не атынкоўшчыца, а ... а ...

– Заходзьце, не бойцеся, – сказала яна з мілай усмешкай. – Сядайце.

Ён сеў каля стала на крэсла, яна – на кушэтку.

– Які ўтульны ваш будуар! – з захапленнем усклікнуў Махорчык. – А вы, цяпер, як маркіза.

– Толькі пераступілі парог і ўжо абражаеце, – з дакорам сказала яна.

– Чаго так? – здзівіўся Махорчык.

– Ды падумайце самі: вы–ж параўноўваеце мяне з сярэдневяковым паразітам.

– А хіба вы не разумееце, што гэта ў жартоўным сэнсе?

– Добра разумею, але навошта ўжываць старыя і чужыя нам вобразы?

– Гэта “культурная спадчына”, – засмяяўся Махорчык.

– А мы павінны хутчэй выкінуць гэтую спадчыну і зрабіць так, каб які-небудзь лорд, увайшоўшы ў будуар маркізы, сказаў: “Які ў вас утульны пакойчык, а вы – як атынкоўшчыца.

– Каб гэта ды ад нас залежала! – уздыхнуў Махорчык.

– Стварэнне сацыялістычнай культуры, якая мела-б уплыў на іх, залежыць ад усіх нас, – сказала яна павучальна.

Махорчык стаў прыглядацца да яе легкага светлага плацця з вялізнымі бутонамі і сказаў:

– Выбачайце, з якога матэрыяла ваша плацце?

– А што? – здзівілася яна.

– Скажыце, мне вельмі важна гэта ведаць.

– Ну, з маркізета, – адказала яна з недаўменнем. – А што такое?

– Так, з маркіз-ета, – сказаў ён з націскам. – А абцасы на вашых туфельках, здаецца, венскія?

Маруся з хвіліну глядзела на яго, раскрыўшы вочы і роцік, а потым як пакоціцца ад смеху.

І тут гэтая “культурная спадчына” – сказала яна нарэшце. – Да чаго-ж уелася яна ў наш быт! Але я ўсёроўна ад сваіх слоў не адмаўляюся.

– Я зусім не супярэчу, – адказаў Махорчык.– Дзякуючы вам, я заўважыў некаторыя рэчы, якія сам не заўважыў-бы.

– А дзе ваша абяцаная кніжка?

Махорчык выняў з кішэні маленькую кніжачку пад назвай “Бліскавіцы” і падаў ёй. Яна разгарнула і ўбачыла надпіс: “Атынкоўшчыцы” Марусі на памяць аб цікавай сустрэчы.

– Чаму вы слова “Атынкоўшчыца” узялі ў коскі? – спытала яна.

– Я не веру, што гэта ваша сапраўдная прафесія.

– Але-ж вы самі бачылі мяне за працай, – паціснула плячыма Маруся.

– Так ... але ... – пачаў быў Махорчык.

– Кажыце ўжо проста, – перапыніла яна: – вас вельмі дзівіць, што атынкоўшчыца аказалася больш-менш культурным чалавекам. А што б вы сказалі, каб я, пагутарыўшы з вамі, таксама стала дзівіцца: як? і ён сёе-тое разумее? Не можа быць! Вы пэўна пакрыўдзіліся- б. У такім разе дазвольце і нам, атынкоўшчыцам, мець свой гонар.

Махорчык быў ашаломлены такім неспадзяваным паваротам. Столькі разоў прыходзілася яму размаўляць з рознымі дзяўчатамі, і разумнымі, і вясёлымі, і дасціпнымі, але ніколі ён не трапляў у такое становішча. А тут ён, нібы на шахматнай дошцы, увесь час павінен быў абараняцца ад нечаканых хадоў. Яна глядзела на яго з тонкай усмешкай, і нельга было распазнаць, ці жартуе яна, ці сапраўды пакрыўдзілася. Адно толькі ведаў ён пэўна: гэтая дзяўчына самая прывабная з усіх, каго ён сустракаў. І самая таемная.

– Няўжо вы сапраўды пакрыўдзіліся, – сказаў ён з трывогай.

– Не, я толькі хацела паказаць, што можна глядзець на рэчы і з другога пункту погляду.

– Я з вамі зусім згодзен. Але пакуль што гэта справа будучага.

– А я ўзяла і пераскочыла ў гэтае будучае, – сказала яна са смехам. – І без перасадкі.

– Бачу, што пераскочылі, – задумліва сказаў Махорчык. – Вось таму мяне і цікавіць ваша біяграфія. Няўжо гэта такі сакрэт?

– Сакрэт не сакрэт, – казала яна пасмеюваючыся, – а некаторыя выгоды ад гэтага ёсць: бачыце, як вы зацікавіліся, кніжку сваю мне прынеслі, можа верш напішаце і працу нашу паднімеце на недасяжную вышыню. А каб адразу я ўсё вылажыла, то нічога гэтага не было-б.

– Не думаю, каб такая была ваша стратэгія, – сказаў Махорчык. – У кожным разе цяпер ужо нішто не перашкаджае.

– Калі так ужо хочаце, магу расказаць. Толькі папераджаю, што нічога цікавага і таемнага не будзе. Скончыла я дзевяць класаў і вельмі многа чытала – вось і ўся мая адукацыя. Сямейныя абставіны перашкодзілі мне вучыцца далей, і я паступіла на работу, сакратаром у дырэктара трэста. Працавала год. Дакладвала, запісвала, не адыходзіла ад тэлефона – і ніякага следу ад сваёй работы не бачыла. А навокал ідзе будаўніцтва, лепшыя людзі ідуць з канцылярый на будоўлю. Пайшла і я. Вось і ўсё. Што-ж тут асаблівага?

– Гэта так гаворыцца. Аднак не кожны ідзе.

– Не кожны, але і не я адна.

– Усё гэта не так проста, – задумліва казаў Махорчык. – Ломка жыцця, новая нязвыклая праца, новыя ўмовы.

– Калі люشзі дабравольцамі ішлі на вайну, ніхто не казаў, што яны робяць нешта незвычайнае. Яны не баяліся ў тысячу разоў горшых умовах і знаходзілі вялікае маральнае задавальненне. Што-ж тады казаць пра гэтую справу. Жыву, як бачыце, нядрэнна; толькі першы год прышлося жыць у бараку. Зарабляю больш, як сакратаром. А маральна адчуваю сябе непараўнальна лепш.

– А перспектывы?

– Перспектывы? Убачыць наш завод пабудаваным і адчуваць, што тут ёсць і твой след. А потым можна выбіраць шлях, які хочаш. Калі мільён нас папрацуе на будаўніцтве, скажам, тры гады, то гэта дасць краіне тры мільёны гадоў! – дадала яна зноў сваім вясёлым тонам.

Пачуўся стук у дзверы.

– Прашу! – крыкнула Маруся.

–Увайшоў малады чалавек з загарэлым, адкрытым тварам, шыракаплечы, са спартсменскай выпраўкай. Махорчык заўважыў, што ў Марусі неяк асабліва заблішчэлі вочы, і яго нешта кальнула ў сэрца...

– Пазнаёмцеся, – сказала Маруся. – Паэт Махорчык. Камсорг Алай.

Мужчыны паціснулі адзін аднаму рукі. Затым Алай падышоў да Марусі і прывітаўся з ёю. Махорчыку здалося, што яны прывіталіся зусім інакш... Звярнуў ён увагу і на тое, што Алай не сеў, а Маруся яго не прасіла, як гэта бывае паміж сваімі людзьмі.

– Табе, Маруся, – сказаў Алай, – прыдзецца пагаварыць з Трай. Засумавала яна нешта, плача чагосьці. Палячы ты ёй душу, ты ўмееш гэта рабіць.

У голасе Алая Махорчык пачуў такую пяшчоту, якой можа не пачула і сама Маруся. А ў вачах Марусі ўбачыў столькі цеплыні, колькі, мусіць, не ўбачыў і сам Алай.

– Цяпер яна сядзіць там у сасонніку, – казаў Алай, скоса зірнуўшы на Махорчыка.

– Цяпер я не магу, – сказала Маруся, таксама зірнуўшы на яго.

Махорчык устаў.

– Дазвольце развітацца, – сказаў ён. – Не буду перашкаджаць вашым справам.

– Ды не, гэта можна будзе пазней, – пачала ўгаварваць яго Маруся. Да яе далучыўся і Алай. Але Махорчык надта выразна адчуваў, што ён тут лішні...

Махорчык ехаў у аўтобусе і лаяў сябе, што не можа адагнаць сум. Гэта-ж смеху варта: пабачыў чалавек два разы дзяўчыну і ўжо нешта такое ўзяў сабе ў галаву. Ці мала ёсць цікавых дзяўчын на свеце? Не мог жа ён закахацца сур’ёзна праз якія дзве гадзіны. Дурасць – і больш нічога. А што ў яе ёсць друг – справа самая звычайная. Не магла-ж яна ісці шукаць яго, Махорчыка.

Але разумныя разважанні мала дапамагалі. Так прыкра было на сэрцы, так чагосьці шкода...

Лірычны настрой яшчэ больш узмацніўся, калі Махорчык застаўся адзін у сваім пакойчыку. Гэта ўжо было паэтычнае натхненне. І ён зараз-жа ўзяўся пісаць паэму.

Увесь яго духоўны апарат мабілізаваўся, вобразы налягалі адзін на другі, эпітэты сыпаліся дажджом. Вобраз дзяўчыны зусім засланіў рэальную дзяўчыну. Усё яго захапленне і замілаванне перайшло на паперу. І калі ён скончыў, увесь яго сум знік як дым. Засталася толькі радасць творчасці.

Гэта быў самы лепшы яго твор. Назваў ён яго – “Першая ластаўка”. Уласна кажучы, першай яе назваць нельга было, бо з часу Галіны Сергіенка іх ёсць ужо шмат. Але хто будзе разбірацца, каго меў на ўвазе аўтар? Можа і саму Галіну Сергіенка.

У кожным разе для Махорчыка Маруся была першай ластаўкай.

ЦЯПЕР, КАЛІ МОЙ ЖЫЦЦЁВЫ ШЛЯХ КАНЧАЕЦЦА...

Цяпер, калі мой жыццёвы шлях канчаецца, я магу разглядаць сябе, як зусім старонні чалавек. Не толькі на годы дзяцінства, але і на ўсю сваю творчасць.

Першыя гады з 1917 года. Якія былі тады сілы, нават талент! Жартуючы кідаў я тады направа і налева вершы, эпіграмы, сцэнкі, фельетоны, зусім не думаючы, што я магу быць пісьменнікам! “Творы” мае хадзілі ў спісах па руках, чыталіся на вечарах, сцэнкі ставіліся ў клубах. Рабіць гэта мне было зусім лёгка. Каб сёння з’явіўся такі пачынаючы, як бы яго падтрымоўвалі, дапамагалі, стварылі-б яму ўсе ўмовы. А тады было не да таго, і творчасць мая заставалася “сямейнай”.

“Падпольны перыяд” – 1924-1934 гг. Пачалі выходзіць мае прыгодніцкія творы. Добра ведаю, з якім захапленнем чыталіся яны тымі, каму былі прызначаны. Але яны, як “дзіцячыя” былі па-за літаратурай, а аўтар іх не лічыўся пісьменнікам. Пісаць аб ім і аб яго кнігах лічылася “непрыстойным”. Першая рэцэнзія на кнігу “Амок” з’явілася на Украіне, пасля перавыдання яе. Калі адзін студэнт, паступаючы ва ўніверсітэт, сказаў, што ён чытаў беларускага пісьменніка Маўра, то экзаменатары яго высмеялі. А кнігі тым часам выходзілі, перавыдаваліся, перакладаліся на мовы -- украінскую, яўрэйскую, польскую, літоўскую, нават англійскую, пазней на чэшскую. Толькі на рускай мове не было ніводнай кнігі.

Перад Першым з’ездам ССП у беларускі арганізацыйны камітэт прышоў старшынёй М.Клімковіч. Аднаго разу выклікае мяне.

̶ Ці праўда, што ў вас ёсць выданыя кнігі? – пытаецца ён.

̶ Ёсць, ̶ кажу, ̶ не адна, нават тоўстыя.

̶ Пакажыце, калі ласка.

Прынёс яму штук шэсць. Здзівіўся старшыня надзвычайна.

Прышоў час з’езда. Выбралі дэлегацыю, у якой было працэнтаў дваццаць пачэсных пісьменнікаў. Надышоў час ад’езда   ̶ і раптам з Масквы паведамляюць, што Горкі прасіў каб узялі на з’ед ... Маўра!. Можна сабе ўявіць, як здзівіліся нашы кіраўнікі!

А сакрэт быў у тым, што тады мая кніга “ТВТ” атрымала першую прэмію на ўсебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі. Горкі азнаёміўся з ёю перад самым з’ездам і запрасіў на з’езд аўтара.

Прыехалі ў Маскву, спыніліся ў гасцініцы. Пайшлі ў Калонны зал, і я разам. Але там высветлілася, што мае месца недзе на галёрцы, сярод гледачоў. Адтуль я бачыў левы вус Горкага...

Пасля паседжання пайшлі ў вызначаную дэлегатам сталовую. Пайшоў і я разам з усімі. Але тут выявілася, што паводле маіх дакументаў мне трэба ісці ў другую сталовую. Маршак, Ільін і інш. заступіліся за мяне і я павячэраў разам з усімі. А пасля вечара пайшоў у гасцініцу, узяў свой чамадан і іду.

̶ Куды ты? – спытаўся Кучар!

̶ Еду дахаты, мне тут няма чаго рабіць.

Кучар развёў рукамі і кажа:

̶ Каб мяне гналі, я ніколі не паехаў-бы...

Вярнуўся я дадому – і ўсе мы былі задаволены.

̶ Членам Саюза я зрабіўся аўтаматычна. Але пісьменнікам у вачах літаратурнай грамадзкасці (Александровіч, Бранштэйн, Бэндэ, Лужанін і шмат іншых, якіх даўно ўжо няма) ніяк не мог зрабіцца. Александровіч у “ЛіМ”е пад маёй карыкатурай змясціў эпіграму:

“Наш маленечкі чытач,

Ты даруй нам і прабач,

Што бывае часам так,

На бязрыб’і і рак шчупак”

Першы раз быў змешчаны і артыкул аб маёй творчасці (разносны, вядома) Бранштэйна. Калі ўся гэтая нечысць знікла, я паступова ўвайшоў у лік пісьменнікаў, хоць і “несапраўдных”, а як “дзіцячы”.

Пасля вайны, праз 22 гады сваёй літаратурнай дзейнасці, я пачаў адчуваць вакол сябе нейкую атмасферу павагі, галоўным чынам з боку маладых пісьменнікаў, якія ў свой час былі маімі чытачамі. На выбарах Праўлення адбыўся “бунт” маладых, патрабаваўшых, каб мяне выбралі ў праўленне. Нават з боку “старых” адбывалася нешта падобнае. Шмат месяцаў я не мог прывыкнуць да гэтай атмасферы, не верыў ёй, падазраваў “падвох”, нават злаваў. Толькі праз некалькі гадоў, паступова я прывык да гэтага і паверыў, што мяне сапраўды паважаюць як старога і сапраўднага пісьменніка. Адначасова з гэтым у мяне адразу павялічылася пачуццё адказнасці і патрабавальнасці да сябе. І магу сказаць, што прывыкнуць да гэтага цяпер, пад старасць, вельмі цяжка. Дваццаць два гады я “пляваў” на сваю творчасць, на сваё “пачэснае званне”, бязлітасна знішчаў усё напісанае, усе матэрыялы, замалёўкі, якія ў даны момант непасрэдна не ішлі ў друк – і раптам паважай усё гэта! Дваццаць два гады я іранізаваў над “усім светам”, а цяпер вымушаны памятаць, што твае словы маюць нейкае значэнне. Вельмі цяжка прывыкаць да гэтага пасля 62 гадоў жыцця.

Янка Маўр

1945 г.

***

ПЕРВАЯ ЛАСТОЧКА

Молодой поэт Андрей Махорчик ходил как завороженный по строительной площадке завода-гиганта. Непрекращающийся шум, лязг, стук и грохот казались ему чудесной симфонией. Люди выглядели такими маленькими и беспомощными среди огромных зданий, лесов, мощных подъемных кранов и экскаваторов, гор земли и материалов, но именно они, маленькие люди, поднимали здания, двигали огромные машины, сворачивали горы.

Махорчик смотрел на все это и думал: вот, на третьем этаже, человек кладет по кирпичику на своем маленьком участке, не видит и не знает, что на другом конце делают его товарищи, а вместе они образуют ансамбль. Получается, что где-то есть строительный мозг, который связывает все отдельные работы в одно целое. А еще выше находится мозг, соединяющий все здания в один ансамбль. Здесь нет ничего лишнего, случайного, все на своих местах и ​​выполняет свою конкретную функцию. Это строительство социализма. Стоит задуматься на эту тему: может выйти глубокое стихотворение, а то и целое стихотворение.

Сильное впечатление производит и лес, в котором началось строительство. Под натиском техники ему пришлось немного отступить, но на территории, занятой строительством, оставалось еще много деревьев, которые не желали покидать родные края. Окруженные со всех сторон, они, как бойцы, гордо стояли на своих позициях. Иногда то один, то другой из них падал, ряды бойцов поредели, а остальные твердо стояли на своих постах.

Этот образ настолько захватил Махорчика, что саму конструкцию он уже не видел. Из этого может получиться мощное стихотворение. Но вдруг у него возникло сомнение: хорошо ли показать родной лес врагом, с которым мы воюем. Это будет обидно и несправедливо. Он не враг, а «зеленый друг». Но мы пришли и напали на него, он действительно защищается и умирает, он вправе считать нас врагами... Оказывается, этот вопрос не так прост, как казалось Махорчику на первый взгляд. Судя по всему, нам придется сделать лес своим союзником, который помогает нам в нашем великом деле. Вон там побелен небольшой, может быть, достроенный домик. Вокруг него много сосен, и они вовсе не враждебные, а наоборот – очень добрые. Должно быть, они охотно пожали руку и приютили мужчину. В этом смысле надо будет написать стихотворение.

Махорчик направился в том направлении. Дом был каркасный, но без окон. Было совершенно тихо. Но сквозь дверь он увидел, что там что-то движется. Он подошел, посмотрел в середину.

У самого подъезда три женщины в заштукатуренных комбинезонах штукатурили стену. Старшая по возрасту женщина, лет тридцати, стояла на лесах с одной стороны. Молодая, стройная девушка — с другой. А внизу третий, краснощекий, круглый, мешал известь. Махорчик остановился на пороге.

— Добрый день, девочки, — сказал он.

Двое сверху с интересом посмотрели вниз, а круглый ответил:

— Добрый день! Заходи, пожалуйста, чувствуй себя как дома.

— Садись, — добавила пожилая женщина.

Все смеялись.

— Спасибо, я стою, — в их тоне ответил Махорчик.

— Как ты будешь писать стоя? — сказал второй сверху.

Махорчик удивленно посмотрел на нее. Белый платок обмотал всю ее голову, уши и спускался к глазам. Маленькое лицо с тонкими губами и тонким носом было самым обычным, можно сказать, неинтересным. Только светлые глаза, умные и хитрые, обращали на себя внимание.

— Как вы думаете, почему мне нужно писать? — спросил ее Махорчик.

— Кстати, у тебя вдохновенный взгляд, — улыбнулась она.

«Вот как говорит», — подумал Махорчик и сказал:

— Должно быть, потому что я видел тебя над собой.

«Видимо, вы тоже поэт», — сказала она.

Махорчик еще больше удивился.

— Почему вы так думаете?

— По стилю видно, — засмеялась она и, подняв руку с мастерком, торжественно сказала:

«Я увидел девушку надо мной

И стоял он, как погребенный, с поднятой головой».

Дружеская болтовня ее друзей заглушила ее слова.

Мохорчик совсем растерялся. Блин! Да, штукатур этот сумбурный, какой-то личный, видимо самородок.

— Ты меня знаешь? он спросил.

— К сожалению нет.

— В таком случае я хотел бы, если позволите, познакомиться с вами поближе. Вы меня очень заинтересовали.

— Что?

— Да хоть со своей поэзией.

Девушка игриво надула губы и сказала:

— Только? И я подумал о нашей работе.

Снова смех подруг. Мохорчик почувствовал, как немного покраснел.

— Ну, конечно... — начал он оправдываться, — прежде всего меня интересует работа... Конечно, прежде всего я хотел бы спросить вас... но...

— В таком случае лучше меня вам расскажет наш мастер, — и девушка указала на пожилую женщину.

«Спасибо за услугу, — подумал Махорчик.

— О чем тут говорить, — сказала женщина. — Наш бизнес маленький, в нем нет ничего интересного.

А она, зачерпнув извести, шлепнула ею об стену. После нее к работе приступили две девушки. Махорчик увидел, что ему здесь делать нечего.

— Я все еще надеюсь тебя увидеть, — сказал Махорчик как бы за всех, но имел в виду одного.

— Пожалуйста, — ответили ему.

Махорчик продолжал. Теперь вместо ансамбля и леса перед ним предстал образ интересного штукатура. Несколько фраз, которые она сказала, чрезвычайно заинтриговали его. Не всегда услышишь такие слова от скромного человека и штукатур. Нельзя пройти мимо такой девушки.

Сигнал к обеду был услышан. Мохорчик повернулся и стал смотреть на белый дом. Он увидел, как вышла краснощекая девушка и побежала куда-то. Затем двое ушли и пошли в другом направлении. Махорчик последовал за ними, но не торопился. У него не было желания вступать в разговор со старшей женщиной, и он ждал, пока они расстанутся.

Так и оказалось: женщина ушла в сторону. Тогда Махорчик быстро догнал девушку.

-- Вы обещали, -- сказал он, -- ознакомить меня со своими делами. Является ли это возможным?

— Они тебе так интересны? она улыбнулась.

— Вот почему я пришел. Мне нужно отдать корреспонденцию в газету.

— Вы не поэт?

— Оба, — с гордостью ответил он.

— Вы плохо выбираете объекты. Что может дать вам наша маленькая ссылка. Посмотри, что происходит вокруг тебя, сказала она и обвела вокруг себя рукой.

«Дело не в предметах, а в людях», — сказал он. — А мне кажется, что вы из тех людей, которые заслуживают внимания.

— Вы уверены? – сказала она, покосившись на него.

— Я уверен!

— Как вас зовут?

— Андрей Александрович Махорчик.

— О, я слышала, — сказала она, с интересом глядя на него.

Махорчик чувствовал, что ему очень приятно.

— Может, читали?

— Я читал.

— Ну как? — он затаил дыхание.

— Во всяком случае, я не могла так писать, — ответила она.

— Вы тоже пишете стихи?

— Я еще не пробовал.

Махорчику стало немного грустно, сердце его забилось: девушка не похвалила его стихи, обошла стороной вопрос.

— А теперь скажи мне, как тебя зовут? он спросил.

— Маруся.

— И это все?

— Все.

— Поэтому написать вам не получится.

— Ты уже собираешься писать?

— Я хотел бы прислать хотя бы стихотворение, посвященное тебе.

— Распечатай, — и я прочитаю.

Каждое слово девушки цепляло его, как крючок, и притягивало к ней. Интерес Махорчика возрастал с каждой минутой.

Тем временем они подошли к небольшому бараку, на котором было написано: «Столовая № 4».

— Может быть, ты зайдешь к нам пообедать? — предложила девушка.

— С большим желанием! – воскликнул Махорчик.

Вошел. Махорчику показалось, что они прошли полкилометра между столами, пока не нашли два свободных места. Заказал обед. Махорчик подошел к буфету, взял еще рыбы, яблок, пирожных: очень хотелось взять вина, но Махорчик не решился.

— Почему все это? — нахмурилась девушка. — Я не поэтому пригласил тебя сюда.

— Извините, — ответил Махорчик. — Я взял это себе — я очень хочу есть.

Девочке понравился этот ответ, и она весело рассмеялась. И Махорчик был вдвойне счастлив.

— Я хочу задать вам один вопрос, — начал Махорчик, — но не смею.

— Если вопрос тактический, можно задать.

«Я даже не знаю, тактический он или нет», — почесал затылок Махорчик. — Ну так и быть: какое у тебя образование?

— Если честно, вопрос не очень тактический, — улыбнулась девушка. — Я его так понимаю: если я скажу, что закончил университет, вы начнете меня уважать, а если у меня четыре класса, то наоборот. Да?

— Что ты, что ты, — испугался Махорчик. — Это не могло прийти мне в голову.

— И видишь ли, мне захотелось.

— Тогда простите меня: я не думал, что можно перевернуть этот вопрос.

— Даю тебе экзамен: если ты "инженер человеческих душ", то ты должен узнать человека сам, без личных данных.

— Экзамен довольно сложный, потому что вы необычная женщина.

Маруся от души рассмеялась.

— Что значит «необычный»?

— Ну не как у всех.

— Ты всех знаешь?

— Я знаю более или менее.

— Например, сколько?

— Можно ли в таких случаях назвать номер?

— А вам около двух, трехсот?

— Может быть и так.

— Это слишком маленький процент, чтобы говорить обо всех.

Так что самый главный вопрос, который интересовал Махорчика, отпал. Затем он задал несколько вопросов, которые в данном случае его совершенно не интересовали: как продвигается их работа, конкуренция, какие у них успехи. Я узнал, что они догоняют лучшую мужскую команду. Когда он заметил, между прочим, что эта работа, наверное, не требует большой квалификации и не может быть интересна образованному человеку, девушка возмутилась:

— Они зря так думают. Прочтите книги на эту тему, и вы увидите, что здесь есть целая наука — физика, химия и формулы. А как интересен процесс освоения техники работы, если внимательно присмотреться и изучить этот процесс — согласовывать свои движения, зачерпывать столько извести, сколько нужно, не больше и не меньше, наблюдать, при каких условиях лучше всего ее укладывать, замечать различные особенности и вообще уметь видеть различные мелочи, на которые не все обращают внимание. Я считаю, что нет настолько незначительной и тривиальной работы, где вдумчивый человек не смог бы найти много интересных возможностей. Попробуйте почистить картошку с этой точки зрения, и вы увидите, что здесь можно сделать много изобретений. ты смеешься Тогда прочтите хотя бы описание какой-нибудь экспедиции, где ученым и инженерам приходится самим делать всю простую работу — готовить обед, разжигать костер, — и вы увидите, сколько нового, рационального они привносят в эти процессы. Я представляю, что будет, если у каждого из нас, так называемого простого человека, будет повар и пас-

тух, грузчик и пахаьр, будут обладать высочайшей культурой. У меня перехватывает дыхание, когда я думаю об этом.

Ее глаза заискрились, лицо просветлело и стало чрезвычайно красивым. Махорчик посмотрел на нее с восхищением и почувствовал, как сердце его затрепетало. Какая удивительная личность! Впрочем, все мы знаем эти перспективы, тем более – они для нас азбучная истина. Но пока правда книги. А если перед вами живой пример, то совсем другое дело.

— Значит, я правду сказал, что ты необыкновенный, — после паузы сказал Махорчик.

— Ты снова тот же! – воскликнула она. — Экстраординарное – это то, что не может быть массовым. Поэтому вы отрицаете такую ​​возможность в нашей стране. А как это называется, товарищ поэт?

— Ты все пытаешься поймать меня на моих словах, — ответил Махорчик, — но я думаю, ты понимаешь, что я хочу сказать.

— Может быть, я понимаю, — улыбнулась она. — Но почему мы должны отказываться от логики?

Она взяла торт. И Махорчик плакал от счастья, что она сделала ему такую ​​услугу.

Обеденный перерыв подходил к концу. Маруся встала.

«Нам нужно идти на работу», — сказала она.

Махорчику стало грустно.

«Как жаль, — сказал он, выходя за ней вслед за ней, — что мы должны расстаться». Поэтому я хочу поговорить с вами еще раз. Я хотел бы дать вам мою книгу на пробу. Ваша критика была бы очень ценна для меня.

— Пожалуйста, пойдем, — повернулась она к нему.

— У меня его здесь нет. Я бы принес его в следующий раз.

— Тогда приходи ко мне в воскресенье, я буду свободен. Я живу там, в этом доме. Второй этаж, седьмая квартира.

Этого хотел Махорчик.

— С большим удовольствием! – воскликнул он с радостью.

— Пока, пока, — сказала она и протянула руку.

Некоторое время Махорчик наблюдал за забавной фигурой в комбинезоне, и она уже казалась ему близкой, знакомой. Потом, не видя никакой стройки, пошел к автобусу и через полчаса был дома.

До воскресенья оставалось три дня. Большие, долгие три дня...

Мохорчик с некоторым волнением постучал в дверь. Послышались шаги, дверь открылась, и он увидел старуху. «Должно быть, это мать», — подумал он.

— Кого вы хотите? она спросила.

Он знал только одно слово:

— Марусю.

-- В эту дверь, -- сказала старуха.

Он снова постучал.

— Войдите, — сказал знакомый голос.

Он осторожно открыл дверь и очутился на пороге. Что-то свежее, яркое, прозрачное дышало на него. У одного окна — кушетка, стол, пара стульев, у другого — никелированная кровать, еще стол, тумбочка, полка с книгами. У стены небольшой шкафчик с цветным стеклом. Белые вышитые шторы, коричневая скатерть с кистями на столе, кружево на втором столе, на подушках, белый чепец на кровати, цветы на окнах, замечательные фотозарисовки на стенах — все эти простые и недорогие вещи были розданы с таким вкусом, что они казались чрезвычайно богатыми. От порога по свежевыкрашенному полу шла дорожка. Нигде нет ни пылинки, ни соринки.

Солнце залило всю комнату и хозяйку, которая стояла, облокотившись на стол, и ждала гостя. Но это был уже не штукатур, а... и...

— Заходи, не бойся, — сказала она с милой улыбкой. — Садиться.

Он сидел на стуле возле стола, она сидела на диване.

— Как уютен твой будуар! — с восторгом воскликнул Махорчик. — А вы, теперь, как маркиза.

— Ты только что переступил порог, а уже оскорбляешь, — укоризненно сказала она.

— Почему так? — удивился Махорчик.

— Ну, подумай сам: ты сравниваешь меня со средневековым тунеядцем.

— Неужели ты не понимаешь, что это шутка?

— Я хорошо понимаю, но зачем использовать старые и незнакомые образы?

— Это "культурное наследие", — засмеялся Махорчик.

— И надо бы поскорее выбросить это наследство и сделать так, чтобы какой-нибудь лорд, войдя в будуар маркизы, сказал: "Какая у вас уютная комнатка, а вы как штукатур.

— Это от нас зависит! — вздохнул Махорчик.

— От всех нас зависит создание социалистической культуры, которая повлияла бы на них, — поучительно сказала она.

Махорчик стал рассматривать ее легкое светлое платье с огромными бутонами и сказал:

— Простите, из какого материала ваша одежда?

— И что? — она ​​была удивлена.

— Скажите, мне очень важно это знать.

— Ну, от маркиза, — недоверчиво ответила она. — Что это такое?

"Да, от маркиза," сказал он с ударением. — А каблуки на ваших туфлях, кажется, венские?

Маруся с минуту смотрела на него широко открытыми глазами, а потом покатилась со смеху.

И вот это "культурное наследие", — сказала она наконец. — Зачем она вошла в нашу жизнь! Но я до сих пор не отступаю от своих слов.

-- Совершенно не согласен, -- ответил Махорчик, -- Благодаря вам я заметил некоторые вещи, которые сам бы не заметил.

— А где твоя обещанная книга?

Махорчик вынул из кармана книжечку «Блисковицы» и протянул ей. Она развернула его и увидела надпись: «Штукары» Маруси в память об интересной встрече.

— Почему вы поставили слово "атынковщица" через запятую? она спросила.

— Я не верю, что это твоя настоящая профессия.

— Но ты же сам видел меня за работой, — пожала плечами Маруся.

— Да... но... — начал Махорчик.

— Просто скажи, — прервал я.

На: – Вы очень удивлены, что штукатур оказался более-менее культурным человеком. А что бы вы сказали, чтобы после разговора с вами я тоже задумался: как? а он что-то понимает? Не может быть! Вы должны быть обижены — б. В таком случае пусть у нас, штукатуров, будет своя гордость.

Махорчик был ошеломлен таким неожиданным поворотом. Столько раз ему приходилось разговаривать с разными девушками, и умными, и веселыми, и остроумными, но он ни разу не попал в такую ​​ситуацию. И здесь, словно на шахматной доске, ему приходилось постоянно защищаться от неожиданных ходов. Она смотрела на него с тонкой улыбкой, и нельзя было понять, шутит она или действительно обиделась. Одно он знал точно: эта девушка была самой привлекательной из всех, кого он встречал. И самый секретный.

— Ты действительно обиделся, — сказал он с тревогой.

— Нет, я просто хотел показать, что можно смотреть на вещи с другой точки зрения.

— Полностью с вами согласен. Но пока это дело будущего.

«А я взяла его и прыгнула в это будущее», — сказала она со смехом. — И без пересадки.

— Вижу, перепрыгнули, — задумчиво сказал Махорчик. — Вот почему меня интересует ваша биография. Это такой секрет?

— Секрет не секрет, — сказала она, смеясь, — но польза от него есть: видишь, как тебе интересно, ты принес мне свою книгу, может быть, ты напишешь стихотворение и поднимешь наше дело на недосягаемую высоту. И если бы я сразу во всем разобрался, ничего бы этого не было.

«Я не думаю, что это была ваша стратегия», — сказал Махорчик. — В любом случае, теперь ничего не мешает.

— Если хочешь, я могу тебе сказать. Просто предупреждаю, что ничего интересного или секретного не будет. Я закончил девять классов и много читал — вот и все мое образование. Семейные обстоятельства помешали мне учиться дальше, и я устроился секретарем к директору треста. Проработал год. Докладывала, записывала, не отходила от телефона — и следов своей работы не видела. А вокруг идет стройка, лучшие люди идут из офисов на стройку. Я тоже пошел. Вот и все. Что здесь особенного?

— Так говорят. Однако ходят не все.

— Не все, но и не я один.

— Все это не так просто, — задумчиво сказал Махорчик. — Разлад жизни, новая необычная работа, новые условия.

— Когда добровольцы шли на войну, никто не говорил, что они делают что-то необычное. Они не боялись условий в тысячу раз худших и находили большое моральное удовлетворение. Что же тогда можно сказать об этом случае. Как видите, я живу неплохо; только первый год мне пришлось жить в бараке. Я больше зарабатываю секретарем. И морально я чувствую себя несравненно лучше.

— А перспективы?

— Перспективы? Видеть, как построен наш завод, и чувствовать, что здесь есть и твой след. И тогда вы можете выбрать путь, который вы хотите. Если миллион из нас будет работать на стройке, скажем, три года, это даст стране три миллиона лет! – добавила она снова своим веселым тоном.

В дверь постучали.

— Пожалуйста! — крикнула Маруся.

-Вошел молодой человек с загорелым, открытым лицом, широкими плечами, атлетического телосложения. Махорчик заметил, что у Маруси по-особенному заблестели глаза, и что-то пронзило его сердце...

— Познакомьтесь, — сказала Маруся. — Поэт Махорчик. Комсорг Алай.

Мужчины пожали друг другу руки. Затем Алай подошел к Маруси и поздоровался с ней. Махорчику показалось, что они поздоровались совсем по-другому... Он также обратил внимание на то, что Алай не сел, а Маруся его не попросила, как это бывает между ее людьми.

— Ты, Маруся, — сказал Алай, — тебе придется поговорить с Троей. Она что-то пропустила, она что-то плакала. Если ты сожжешь ее душу, ты знаешь, как это сделать.

В голосе Алая Махорчика он услышал такую ​​нежность, которую могла бы и не услышать сама Маруся. И в глазах Маруси он увидел столько тепла, сколько, наверное, не видел сам Алай.

— Вот она и сидит там на сосне, — сказал Алай, покосившись на Махорчика.

— Теперь я не могу, — сказала Маруся, тоже глядя на него.

Мохорчик встал.

— Позвольте мне попрощаться, — сказал он. — Я не буду вмешиваться в ваши дела.

— Нет, можно будет потом, — стала уговаривать его Маруся. К ней присоединился Алай. Но Махорчик слишком ясно чувствовал, что он здесь лишний...

Махорчик ехал в автобусе и ругал себя за то, что не смог прогнать грусть. Над этим стоит посмеяться: мужчина дважды видел девушку и уже взбрело себе в голову что-то подобное. В мире мало интересных девушек? Он не мог по-настоящему влюбиться через два часа. Глупость — и ничего больше. А то, что у нее есть друг, это самое обычное дело. Она не могла пойти его искать, Махорчика.

Но рациональные рассуждения мало помогали. Было так грустно на душе, так жаль чего-то...

Лирическое настроение еще больше усилилось, когда Махорчик остался один в своей комнатке. Это было уже поэтическое вдохновение. И он сразу начал писать стихи.

Весь его духовный аппарат мобилизовался, образы накладывались один на другой, посыпались эпитеты. Образ девушки полностью затмил настоящую девушку. Все его восхищение и привязанность были перенесены на бумагу. А когда он закончил, вся его грусть развеялась, как дым. Это осталась только радость творчества.

Это была его лучшая работа. Он назвал его «Первая ласточка». Строго говоря, назвать ее первой было нельзя, так как их было много еще со времен Галины Сергиенко. Но кто разберется, кого имел в виду автор? Может быть, сама Галина Сергиенко.

Во всяком случае, Маруся была для Махорчика первой ласточкой.

::::::

Моё субъективное мнение: под именем Андрея Александровича Махорчика выведен белорусский поэт, критик и переводчик Андрей Иванович АлександрОвич https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B...

автор первого белорусского НФ произведения «Палёт у мінулае», часопіс «Маладняк», 1924, № 5, с. 33-52

Андрэй Александравіч Савчук — камандзір пагранзаставы ў "Палескіх рабінзонах".

::::::::

ЯНКА МАЎР І ЯГОНЫ АМОК

Пісьменьнік падаў ці ня першае ў сусьветнай літаратуры мастацкае апісаньне прыцемкавай сьвядомасьці. Ягоны інданязіец Па-Інго бяжыць куды вочы глядзяць, зомбі на дзьвюх нагах, забіваючы ўсё жывое на сваім шляху, пакуль яго не забіваюць, як шалёнага сабаку. Тлумачэньне амока ў Маўра сацыялагізаванае: чалавек загнаны ў кут нястачай. Але і сацыяль­ны бунт трактуецца аўтарам як шаленства.

Маўр быў творцам няпростым: ён спрабаваў унікнуць літаратурнага сервілізму, апісваючы краіны, якія ён ня бачыў. Ад грамадства з ягонымі запытамі ён выбавіцца ня здолеў цалкам, але сацыялагізм Маўра мае рысы рытуальнага. Ягоны Тубі пралівае рытуальныя сьлёзы.

Сацыялагізм Маўра прыводзіць да парадаксальных, немарксісцкіх высноваў. Мараль аповесьці «Сын вады»: кожны павінен жыць у сябе на радзіме і ня пхацца на чужыну, дзе яго не чакаюць.

Маўр шчыры, калі апісвае экзотыку краінаў, якіх ён ня бачыў. Зьмест ягоных твораў – чужынская экзотыка, прымроеная беларусам, які, бы Жуль Верн, сядзіць на гарышчы, перачытвае геаграфічныя працы і ўяўляе краіны, у якіх ніколі ня быў.

Экзатычная гастранамія ў апісаньні Маўра і параўнаньне яе з беларускай антонаўкай, якой не дакажа інданезійскі мангустан або дурман. Гастранамічны патрыятызм і здаровы касмапалітызм (здаровы, бо ўгрунтаваны на беларускай глебе, мове і ментальнасьці).

Яшчэ Маўр быў першым заўзятым беларускім эсьперантыстым.

2.08.03.Пятро Васючэнка

Дзеяслоў 12/24/2013

_____________________

Пятрогліфы і філалагемы.

У нашы дні, калі касмічныя прасторы перасталі быць для савецкага чалавека недасягальнымі, калі кавалачак металу, выплаўленага на савецкай зямлі, апынуўся ў выглядзе вымпела з літарамі «СССР» на нядаўна яшчэ далёкім Месяцы, намнога бліжэйшымі сталі для нас Сонца і іншыя целы сусвету. Тэма асваення, вывучэння космасу становіцца адной з галоўных тэм навукова-фантастычнай мастацкай літаратуры. Ёсць падставы спадзявацца, што гэтая тэма з'явіцца тым моцным штуршком, які ажывіць цудоўны літаратурны жанр, так незаслужана забыты многімі пісьменнікамі, што спрабавалі свае сілы ў ім. Менавіта з гэтай тэмай звязана, хоць і парознаму, большасць навукова-фантастычных твораў, якія паявіліся за апошнія пяць—шэсць год. Сярод іх — «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» Я. Маўра, «Туманнасць Андрамеды» I. Яфрэмава, «Шосты акіян» М. Гамолкі. Грунтуючыся на матэрыяле гэтых кніг, паспрабуем вызначыць тыя асноўныя патрабаванні, якія прад'яўляюцца да кожнага навукова-фантастычнага мастацкага твора.

Першым з гэтых патрабаванняў трэба назваць смеласць навуковай гіпотэзы, дзёрзкае прадбачанне, якое расхінае заслону будучыні. I. Яфрэмаў у рамане «Туманнасць Андрамеды» зрабіў цікавую спробу паказаць жыццё людзей камуністычнага грамадства праз сотні і сотні год, у эру, названую пісьменнікам «Эрай Вялікага Кальца», калі ўсе народы Зямлі, прайшоўшы праз стагоддзі барацьбы за новы свет, сталі «адзінай, дружнай і мудрай сям'ёй». Палёты на аддаленыя планеты і нават зоркі паказаны, як адзін з бакоў працоўнай дзейнасці людзей. Змяніўшы аблічча сваёй планеты, людзі думаюць аб перабудове іншых планет і нават цэлых планетных сістэм. Гэта сапраўды прыгожае і дзёрзкае імкненне.

У беларускай літаратуры пасляваенных год першы адгукнуўся на запатрабаванні часу Янка Маўр, які адчуў неабходнасць расказачь юным чытачам аб палётах на Месяц і на Марс, аб неабмежаваных магчымасцях чалавечага розуму і фантазіі. Герой яго навукова-фантастычнай аповесці прафесар Цылякоўскі вынайшоў і пабудаваў машыну — фантамабіль, якая рухаецца энергіяй фантазіі. Ўнукі прафесара Святлана і Светазар робяць на фантамабілі падарожжы над Зямлёй і ў космасе. Ідэя Цылякоўскага простая: фантазіраваць — значыць думаць, выпраменьваць энергію. Імпульсы мозгу можна ператвараць у іншыя віды энергіі, у прыватнасці, у механічную энергію, падобна да таго, як слабыя радыёхвалі можна ператвараць у гукі, у відочныя вобразы, выкарыстаць для кіравання механізмамі на адлегласці. Казачна? Так. Але не толькі казачна, a і смела, паэтычна. Фантамабіль уяўляецца зусім рэальнай машынай будучыні.

На наш погляд, Янка Маўр не зіусім даклална вызначыў жанр' свайго твора. Гэта не аповесць, а хутчэй навуковая казка, пра якую ён сам вуснамі прафесара Цылякоўскага гаворыць: «Навуковыя казкі адрозніваюцца ад народных тым, што ў народных непраўдападобнымі звычайна бываюць усе факты, а ў навуковай можа быць непраўдападобным які-небудзь адзін, асноўны».

Смеласць навукова-фантастычнага твора цесна звязана з эрудыцыяй пісьменніка. Чым глыбейшыя будуць яго веды ва ўсіх галінах навукі, тым больш надзённых навуковых, тэхнічных, псіхалагічных, сацыяльных праблем здолее закрануць ён у сваім творы. У гэтым можна пераканацца на прыкладах лепшых навукова-фантастычных кніг. У «Туманнасці Андрамеды» I. Яфрэмава аб'ектамі роздуму і фантазіі пісьменніка становяцца новыя навукі і новае мастацтва, якія ўзнікнуць пры камунізме, новыя ўзаемаадносіны людзей і новыя метады кіравання грамадствам. Можна спрачацца супраць гіпотэз пісьменніка, але нельга не прызнаць шырыню светаадчування і глыбіню яго навуковых ведаў.

Вядома, і ў «Туманнасці Андрамеды» ёсць свае недахопы. Так, напрыклад, не паказаны побыт чалавека камуністычнага грамадства, спрэчным з'яўляецца пытанне пра сям'ю, як яго тлумачыць Яфрэмаў, і г. д. Але гэта не змяншае шырыні карціны, намаляванай пісьменнікам, а толькі дае прастору для творчай спрэчкі.

Янка Маўр у сваёй аповесці закранае іншае кола пытанняў. Але фантазія абодвух пісьменнікаў сыходзіцца ў адным: Мвен Мае у I. Яфрэмава шукае магчымасці пераадолення прасторы шляхам стварэння нуль-прасторы, а ў Я. Маўра прафесар Цылякоўскі знаходзіць спосаб яе пераадолення шляхам стварэння звышхуткаснага рухавіка ў ідэале, які дазваляе дасягнуць хуткасці думкі, г. зн. такой хуткасці, якая ў непамерную колькасць разоў перавышае вядог мую чалавеку хуткасць святла. Зразумела, у кнігах няма тэхнічных падрабязнасцей. У Я. Маўра мы не знойдзем тлумачэння ўмоў руху фантамабіля і спосабу прыстасавання чалавечага арганізма да звышхуткасці; у I. Яфрэмава пасля гіганцкай катастрофы нейкім чынам застаюцца жывыя і Мвен Mac, і Рэн Боз. Але ніхто, вядома, не ўздумае дакараць аўтара за гэта. Важна, каб сама ідэя была народжана палымянай чалавечай марай.

У аповесці Я. Маўра ёсць цікавыя па сваёй смеласці думкі — як, напрыклад, ідэя аб «размоўных шапках» — апаратах, якія дазваляюць размаўляць з людзьмі любой мовы і разумець іх, або думка аб стварэнні асаблівага, звыштрывалага матэрыялу «фантазіту», «які мацней за ўсе металы на зямлі». Ужо сёння гэтая думка пераклікаецца з навейшымі дасягненнямі тэхнікі, якая знайшла спосаб здабываць чыста крышталічнае жалеза, лепшае па сваіх якасцях за ўсе сталі i сплавы.

Аднак не ўсе гіпотэзы ў аповесці пісьменніка арыгінальныя. Напрыклад, расказ аб прыродных умовах Месяца хоць і адпавядае навуковым поглядам, але не выклікае цікавасці, таму што шмат разоў гэтае пытанне асвятлялася ў літаратуры. I яшчэ — навука даўно ўзяла пад сумненне існаванне на Марсе «Каналаў Скіапарэлі», але довады супраць іх існавання, што прыводзяцца ў аповесці, не пераканальныя, бо нельга адмаўляць «каналы» толькі на той падставе, што іх не ўбачылі Святлана і Светазар.

У рамане М. Гамолкі «Шосты акіян» расказваецца аб стварэнні штучных спадарожнікаў і аб палёце на Месяц. Як бачым, бярэцца зусім блізкая, нават, можна сказаць, надзённая тэма. Ды і аўтар датуе падзеі рамана 196... годам. Але справа, безумоўна, не ў даце, а ў тым, што новае, «заўтрашняе» паўстае перад чытачом увачавідкі.

Блізкае «заўтрашняе» — гэта савецкія людзі на Месяцы. Геліа-ўстаноўкі з крышталічнага крэмнію, касмічныя касцюмы, фатонныя рухавікі, штучныя спадарожнікі — лабараторыі і ракетадромы — расказ аб усім гэтым мае пазнавальнае значэнне, хоць многае ў творы здаецца вельмі знаёмым. Гэта і зразумела — мы нямала чыталі ў газетах і часопісах пра ўсе апошнія тэорыі, здагадкі, пошукі. Праўда, ёсць у «Шостым акіяне» і цікавыя гіпотэзы, напрыклад, аб магчымасці адрыву Плутона ад сонечнай сістэмы, аб магчымасці ператварэння астэроіда Гермеса ў спадарожніка Зямлі шляхам змянення яго арбіты. Але першая з памянёных гіпотэз з сюжзтам рамана зусім не звязана, а другая — аб Гермесе — магла б вельмі ўзбагаціць кнігу, калі б яе развіць надежным чынам. На жаль, у творы яе засланілі малацікавыя паходжанні, звязаныя з прыгодамі шпіёна Назарава.

Прыходзіцца прызнаць, што смелай фантастыкі ў рамане «Шосты акіян» няма. У гэтым малады пісьменнік значна саступае Я. Маўру. Але ў творы ёсць пазнавальны матэрыял, разлічаны ў асноўным на пэўнага чытача — на дзяцей сярэдняга ўзросту. У болыпасці выпадкаў пісьменнік Імкнецца навукова абгрунтаваць свае гіпотэзы, хоць яму гэта не заўсёды ўдаецца. У якасці прыкладу можна прывесці ні на чым не заснаванае сцверджанне аб залежах урану на Месяцы. Гэтае меркаванне ўведзена толькі для ўскладнення сюжэта, на ім пабудавана прыгодніцкая лінія другой часткі рамана, дзе паказваецца пагоня амерыканскіх бізнесменаў за важнай энергетычнай сыравінай. I трэба адзначыць, што ўсе недарэчнасці адбываюцца якраз там, дзе пісьменнік малюе прыгоды сваіх герояў. Тут дзеля ўяўнай займальнасці іншы раз прыносіцца ў ахвяру не толькі навуковасць і праўда, але нават і простае праўдападабенства. Вось тут нельга не пагаварыць аб месцы і значэнні прыгод у навукова-фантастычным творы.

Прыгоды — гэта захапляючыя здарэнні, заўсёды нечаканыя, непрадбачаныя, поўныя небяспекі, рызыкі, радасцей адкрыцця новага. Без прыгод немагчыма навуновая фантастыка.

Але прыгоды бываюць розныя. У навукова-фантастычным творы галоўнае, калі не выключнае месца павінны займаць прыгоды не пабочныя, а звязаныя з навуковымі праблемамі, пастаўленымі ў кнізе. У гэтых адносінах цікава пабудавана прыгодніцкая лінія ў «Туманнасці Андрамеды». 3 вялікім напружаннем сочыць чытач, напрыклад, за барацьбой астранаўтаў з невядомай грознай і змрочнай прыродай «Шалезнай зоркі» і жудаснымі насельнікамі гэтай планеты, за грандыёзным, хоць і няўдалым доследам Мвена Маса, за даследаваннямі Веды ў пячоры.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» іўсе прыгоды лагічныя, праўдзівыя, кожная мае пэўную мэту і характарызуе або герояў або цудоўную машыну. I ўсё ж іх можна падзяліць на дзве групы: на цікавыя, захапляючыя і нецікавыя, якія пакідаюць чытача раўнадушным. Цікавыя і захапляючыя заўсёды толькі прыгоды нечаканыя. Да такіх можна аднесці першы палёт Светазара і Святланы да зімоўшчыкаў з прэпаратам крыві для выратавання палярніка. Самыя ж лепшыя старонкі — гэта прыгоды дзяцей на Марсе. Пісьменнік расказвае аб прыродзе Марса ў адпаведнасці з тымі дадзенымі, якія мае сучасная навука аб прыродных умовах гэтай «няўтульнай планеты». Я. Маўр насяляе Марс насякомымі, птушкамі, рыбамі. Найбольш развітымі жывымі істотамі з'яўляюцца «яхі», якія валодаюць нават зачаткамі мовы. Не будзем спрачацца з аўтарам, хоць тут узнікае рад пытанняў: як маглі развіцца нават такія разумныя істоты ў суровых прыродных умовах, адкуль ім вядомы агонь і як яны яго страцілі, і, нарэшце, што ўяўляюць з сябе «яхі» — пачатак эвалюцыі гэтага тыпу нсывёл ці яе канец, выкліканы ахаладясэннем Марса і збядненнем яго прыроды. Але ва ўсякім выпадку, гіпотэза прыводзіцца новая, а таму і прыгоды займальныя і новыя. У іх выразна праяўляецца характар савецкіх дзяцей, асабліва Светазара, які не жадае бачыць «паноў» на Марсе і смела ўстанаўлівае справядлівы «грамадскі лад» сярод яхаў.

Мала цікавымі здаюцца прыгоды Светазара і Святланы ў Амерыцы, таму што тут пісьменнік не расказвае чытачу нічога новага. Пра становішча бедных фермераў, пра бяспраўе неграў можна прачытаць і ў газетах, ці варта для гэтага выкарыстоўваць фантамабіль?!

Апошнюю старонку аповесці Я. Маўра перагортваеш з пачуццём чакання: здаецца, самае цікавае яшчэ наперадзе, там, дзе ажыццёвіцца абяцанае аўтарам «падарожжа на такую планету, як наша Зямля». Чытач чакае працягу аповесці.

Ёсць цікавыя прыгоды і ў «Шостым акіяне» М. Гамолкі, асабліва такія, як знаходжанне Макса Вела за бортам касмічнай ракеты, апісанне магнітнай буры на сонцы ў час палёту ракеты «Вулкан» на Месяц і яе вынікаў для астранаўтаў. Але ёсць і такія, якія не звязаны з навукова-фантастычнай тканінай рамана і выглядаюць зусім лішнімі. Гэта, у першую чаргу, прыгоды амерыканскага вынаходніка Вілі Рэндала на караблі «Чорная страла». Сумленны інжынер абурыўся намерам капіталіста Уолтара выкарыстаць сканструяваную ім касмічную ракету для нападу і захопу штучнага спадарожніка «Малога Месяца» і вырашыў уцячы са Штатаў. Як бачым, у навуковую фантастыку тут уводзяцца грамадскія, палітычныя матывы, што зусім правамерна. Але самі прыгоды пазбаўлены арыгінальнасці і здаюцца безгустоўным пераказам знаёмага. Вілі грыміруецца пад кіраўніка завода і, абдурыўшы паліцэйскіх, забірае свой атамны пісталет. Міжволі прыгадваюцца старонкі з «Гіпербалоіда інжынера Гарына» А. Талстога, дзе адбывалася нешта вельмі падобнае.

Мала верагодным здаецца ўсё, што здарылася з Рэндалам на электраходзе. Зусім наіўнымі, архаічнымі атрыбутамі аванцюрнага твора з'яўляюцца гадзюка і страла, пры дапамозе якіх робіцца замай на Рэндала. Як тут не ўспомніць прыгоды Шзрлака Холмса, «Стракатую стужку» і іншае! Усё гэта нельга апраўдаць тым, што раман разлічаны на юнага чытача — менавіта ў дзяцей варта выхоўваць добры мастацкі густ і здаровую зацікаўленасць сапраўды разумнымі прыгодамі. Добрая навукова-прыгодніцкая аповесць не адрасуецца пэўнаму ўзросту. Кнігі Г. Уэлса, Ж. Верна, А. Бяляева, А. Талстога з аднолькавым захапленнем чытаюць дарослыя і дзеці. А ў рамане М. Гамолкі нават дзеці могуць заўважыць непраўдападобныя сітуацыі. Напрыклад, нельга ўявіць сабе, каб хлопчык Алег Дрозд змог кіраваць ракетай, каб ракета паляцела з... незачыненымі дзвярамі, або каб шпіён Баброў, без трэніроўкі, трапіўшы ў «Вулкан», паводзіў сябе таксама, як астатнія, умеў апранаць складаны касмічны касцюм і карыстацца ім.

Дарэчы, пра шпіёнаў. Навуковая фантастыка мае такія багатыя магчымасці зацікавіць чытача, што можа абысціся і без шпіёнскіх інтрыг. Апрача таго, пісьменнік павінен быць чулым да голасу часу. Зусім відавочна, што настае пара, калі для далейшага прагрэсу чалавецтва неабходна цеснае супрацоўніцтва вучоных усіх краін. Пра гэта нястомна клапоцяцца наша партыя, савецкі ўрад, на міралюбівае творчае супрацоўніцтва накіравана ўся палітыка нашай дзяржавы. Аб гэтым шмат разоў гаварыў Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў.

Петров Эдуард

#606 позавчера в 23:45цитировать

продолжение:

Не злыя намеры, а мірнае супрацоўніцтва вучоных заслугоўвае заняць месца на старонках навукова-фантастычных кніг. Гэта неабходна і ў выхаваўчых мэтах. Празмернае захапленне «шпіёнскімі» кнігамі часам выклікае ў дзяцей няправільныя ўяўленні. Адна з высакародных мэт навукова-фантастычнай літаратуры—паказаць, што не шпіёны рухаюць навуку, а вучоныя, прывіць вучням павагу да вучобы, раскрьіць перад імі вялікае значэнне аб'яднаных намаганняў вучоных розных краін дзеля агульнай карысці ўсіх народаў. Яго яшчэ няма, гэтага ўсеагульнага супрацоўніцтва, але гэта такая важная справа, аб якой варта памарыць.

Навуковая фантастика — жанр мастацкай літаратуры. Таму і ў ім першаступеннае значэнне маюць жывыя чалавечыя характары. У кнізе, як і ў жыцці, галоўнае — чалавек. У навукова-фантастычных творах, якія малююць карціну далёкай будучыні, стварыць жывы мастацкі вобраз не так лёгка. Тут усё залежыць ад светапогляду мастака. Буржуазнаму пісьменніку, які назірае вакол сябе разлажэнне і ўпадак, будучыня ўяўляецца ў яшчэ болын змрочным святле. Так паяўляюцца ў творах галавастыя вырадкі з гіпертрафіраваным мозгам і атрафіраванай душой, накшталт герояў Г. Уэлса. Савецкі пісьменнік бачыць будучыню, асветленую сонцам камунізма, а людзей — дужымі, смелымі, справядлівымі, сумленнымі, гарманічна развітымі. Такімі намаляваў іх у сваім рамане I. Яфрэмаў.

Героі Яфрэмава — з'ява новая ў сучаснай літаратуры і амаль выключная, яшчэ ніхто не спрабаваў да яго зазіраць так далёка наперад.

У большасці ж навукова-фантастычных твораў апошняга часу дзейнічаюць, як правіла, нашы сучаснікі або людзі бліжэйшай будучыні. Але, захапіўшыся навуковай гіпотэзай, тэхнічнай праблемай або вынаходніцтвам, пісьменнікі часта зводзяць герояў да ўзроўню ўмоўных фігур, схем, якія пазбаўлены жывых чалавечых рысаў. Нават у такога вопытнага пісьменніка, як Я. Маўр у аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» з трох герояў — прафесара, Святланы і Светазара— найбольш жыва намаляваны толькі адзін — Све-тазар. Ён надзелены пэўным характарам: гэта хлопчык разумны, цікаўны, валодае ведамі, даступнымі для яго ўзросту, смелы і рашучы. 3 якім запалам ажыццяўляе ён на Марсе «сацыяльную рэвалюцыю» ў поўнай адпаведнасці з тымі поглядамі на свет і грамадства, якія выхаваны ў ім савецкім ладам! Ён адбірае ў марсіянскага царка «бао» яго магутную зброю — агонь і аддае яго «яхам». «Не паспел! зрабіцца людзьмі, а ўжо строіце з сябе нейкіх паноў»,— гнеўна ўшчувае ён «бао» і яго блізкіх. А сястру, якая дазволіла сабе насмешку па адрасу марсіян, Светазар строга дакарае: «Ты не маеш права здекавацца з якой бы там ні было асобы, хай сабе будзе яна падобнай і да мядзведзя».

Гуманнасць' Светазара праяўляецца і ў намаганнях «прыстасаваць да сумленнага жыцця» звергнутага «бао» і яго світу.

Пра Святлану амаль няма чаго сказаць, гэта дзяўчынка наогул самастойным характарам у аповесці не надзелена.

Прафесар Цылякоўскі вонкава апісаны падрабязна — гэта шаноўны васьмідзесяцігадовы стары, энергічны, добры, уважлівы. Сёетое гаворыцца аб яго біяграфіі, якая вельмі падобна (як і прозвішча) да біяграфіі вялікага вучонага, летуценніка і геніяльнага вынаходцы Канстанціна Эдуардавіча Цыялкоўскага. Пётр Трафімавіч Цылякоўскі — у мінулым настаўнік гімназіі, які траціў увесь свой заработан на навуковыя доследы; цяпер ён—прызнаны светам вучоны. Але ў кнізе яго роля абмяжоўваецца тым, што ён расказвае, рас-тлумачвае, г. зн. з'яўляецца своеасаблівым аўтарскім рупарам. Інакш кажучы, гэта службовая фігура, а не дзейная асоба.

А якімі паказаны людзі недалёкага заўтра ў рамане «Шосты акіян»? На жаль, і на іх вобразах адчуваецца выразны адбітак штампу. Акадэмік Дзянісаў, спакойны, упэўнены, смелы вучоны, якім і павінен быць начальнік экспедыцыі на Месяц. Алег — таксама смелы і таксама валявы. Зіна і Наташа — персанажы службовыя, уведзеныя для «ажыўлення» сюжэта.

У другой частцы рамана вялікую сімпатыю выклікае вобраз штурмана амерыканскай ракеты негра Роба Пітэрса — чалавека гордага, але справядлівага. Па сваёй дабраце ён выратоўвае на Месяцы ад смерці капітана ракеты, авантурыста Поля Арноля, але рашуча спыняе яго спробы ўстанавіць на Месяцы парадкі паўднёвых штатаў.

Паколькі ў рамане паказаны людзі хоць і недалёкай, але ўсё ж будучыні, не хацелася б бачыць ся-род іх ні бюракрата і самадура, якім паказаны дырэктар Астранамічнага інстытута Мельнік, што спадзяецца больш на «сувязі», чым на свой аўтарытэт вучонага, ні начальніка радыёлакацыйнага цэнтра жуліка Фёдарава. Іх, як вядомага ўсім Пабеданосікава, абавязкова адкіне прэч — і вельмі хутка — «машына часу».

Далёка не ўсе старонкі нашай навуковай фантастыкі «дацягваюць» да ўзроўню мастацкага твора. Пісьменнікі, якія працуюць у гэтым жанры, не абцяжарваюць сябе карпатлівай працай над стварэннем мастацкага характару, над стылем твора. Толькі гэтым можна вытлумачыць спрошчанасць у абмалёўцы характараў герояў, безгустоўнасць і схематызм у пабудове сюжэта.

Сучасны чытач, непасрэдны ўдзельнік многіх пераўтварэнняў, зразумела, чакае ад пісьменніка ўсхваляваных кніг, якія вучылі б яго марыць, абуджалі цікавасць і любоў да навукі,. пашыралі кругагляд і вабілі б наперад, у будучыню. А выхоўваць у чалавеку імкненне да цудоўнай будучыні, да камунізма, значыць, выхоўваць у ім палымянае жаданне справай наблізіць гэтую будучыню.

У навукова-фантастычных творах мы непазбежна сустракаемся і знаёмімся з новай тэхнікай. Трэба, каб яна паказвалася ў дзеянні, як магутны сродак у руках герояў, якія карыстаюцца ёю. А пералічэнні або нават апісанні «з боку» не абуджаюць нашага ўяўлення. Вельмі многа сухіх навуковых матэматычных, астранамічных выкладак мы знаходзім і ў рамане I. Яфрэмава.

Некалькі слоў аб форме. Нават на прыкладзе трох разгледжаных твораў можна бачыць, што навукова-фантастычны змест можа «ўкладвацца» ў разнастайныя формы. У Яфрэмава знаходзім лаканічнасць апавядання, сцісласць сюжэта, хуткую змену падзей. Героі яго твора немнагаслоўныя, яны блізкія да таго, каб разумець адзін аднаго без слоў, нібы чытаючы думкі.

Я. Маўр выбраў форму прывабнай казкі, якая так добра гарманіруе з яго юнымі героям! М. Гамолка палічыў за лепшае рамкі разгорнутага рамана. А колькі яшчэ ёсць іншых форм...

Чалавек накіраваўся ў сусветную прастору. Што цягне яго ў такую бязмежную далеч? «Чалавек адважыўся пакінуць Зямлю, акунуцца ў цемру, холад, вечнае аняменне. Навошта? Каб яшчэ мацней палюбіць сваю блакітную планету, прынесці ёй сапраўдны росквіт і шчасце». Так прачула і шчыра піша М. Гамолка, але тлумачэння радаснай перспектывы тут усё ж няма. Якім чынам пазнанне космасу паслужыць росквіту і шчасцю Зямлі? Мільгае ў кнігах думка аб запасах каштоўных каменняў і золата на іншых планетах. Але ці варта вазіць іх з далёкіх зор або нават з Месяца, ці не дарагавата гэта абыдзецца? Toe ж можна сказаць i аб залежах урану, які мае да таго ж цану толькі сёння, калі навука пакуль пасцігла сакрэт рашчаплення ядра нямногіх элементаў. Заўтра яна знойдзе шляхі здабываць гіганцкую энергію, рашчапіўшы ядро, скажам, азоту або крэмнію. Не, не па золата і дыяменты накіроўваецца ў космас чалавек. 3 незапамятных часоў ён насяляў Месяц і зоркі жывымі ісготамі, часцей за ўсё людзьмі, каб не быць адзінокім у сусвеце. У гэтым адвечным імкненні ў космас са спадзяваннем адкрыць у ім жыццё было стыхійнае праяўленне матэрыялістычнага тлумачэння свету, як адзінага цэлага з адзінымі законамі развіцця.

У «Туманнасці Андрамеды» вучоны Мвен Мае гарыць палымяным жаданнем знайсці спосаб пераадолення прасторы і часу, які дае магчымасць чалавеку Зямлі паціснуць руку насельніку якой-небудзь далёкай зоркі, што знаходзіцца ад нас на адлегласці мільёнаў светавых год. I хоць дослед яго заканчваецца катастрофай, чытач пераконаны, што навуковая ідэя, якая нарадзілася з жыццё-вай необходнасці, рана ці позна стане явай. Так і трэба марыць: з вялікай смеласцю і верай у здзяйсненне мары.

Якія ж тэмы з галіны навуковай фантастыкі чакаюць сёння свайго вырашэння? Умовы палёту ў міжзорную прастору дзякуючы дасягненням савецкай навукі цяпер не могуць служыць прадметам фантастыкі, — гэта ўжо рэальнасць. Затое пісьменнікам-фантастам прадастаўляецца права і магчымасць першымі зазірнудь у нязведаны свет. Яны могуць адкрыць перад намі свет нежывы або населены. I на зямлі мы бачым вялікую разнастайнасць форм жыцця, тым больш вялікая яна можа быць у маштабах неабсяжнага сусвету.

А колькі цікавых, хвалюючых нашу моладзь тэм хаваюць у сабе адкрыцці ў галіне выкарыстання тэрмаядзерных рэакцый, цяжкай вады, вытворчасць якой звязана з велізарнай рызыкай. Нямала казачных і сапраўды фантастычных матэрыялаў могуць даць пісьменнікам факты даследаванняў паверхні Месяца і Сонца, атрыманыя пры рабоце касмічных навуковых станцый.

Нарэшце, пісьменнік можа пазнаёміць нас з насельнікамі іншых планет не толькі накіроўваючы сыноў Зямлі ў вялікія падарожжы, але і прывёўшы да нас астранаўтаў з космасу. Для навуковай фантастыкі гэта зусім не навіна. Некалі Герберт Уэлс у сваім рамане паказаў жорсткіх і крыважэрных марсіян, якія з'явіліся на Зямлю, каб заняволіць яе. Такі напрамак думак быў натуральны для мастака, які жыў у эпоху панавання капіталізма з яго воўчымі законамі. Пры цяперашнім развіцці навукі і тэхнікі народам, а паступова і ўрадам капіталістычных краін становіцца ўсё больш зразумелай непазбежнасць і неабходнасць мірнага суіснавання і супрацоўніцтва. Таму ў нашы дні тэма ўзаемаадносін паміж светамі павінна атрымаць новае, гуманістычнае гучанне. Хочацца ўбачыць, пакуль хоць бы ў кнігах, невядомых яшчэ сяброў, асабліва тых, якія, магчыма, ужо жывуць у светлым будынку, які ўзводзіцца намі, — у камунізме. А што такія ёсць, мы не пярэчым, бо не лічым сябе «вянцом тварэння», якімі б вялікімі ні былі нашы дасягненні. Мы ж, матэрыялісты-дыялектыкі. не прызнаём ніякіх «вянцоў».

3 засмучэннем аглядаем мы бібліятэчную паліцу, дзе стаіць пакуль зусім маленькая сям'я навукова-фантастычных раманаў і аповесцей. 3 нецярпеннем чакаем новых, больш мастацка дасканалых і цікавейшых, смелых па ідэі навукова-фантастычных твораў, якія хацелася б прачытаць, не адрываючыся, а потым горача паспрачацца аб прачытаным і соладка памарыць.

"Маладосць" №5 1960 г.

«Борьба́ в эфи́ре» — утопический роман (повесть) Александра Беляева, первоначально опубликованный в 1927 году под названием «Радиополис» (журнал «Жизнь и техника связи» № 1—9). Одно из немногих произведений советской фантастики, сюжет которого включает войну США и СССР. Отдельное книжное издание вышло в 1928 году, переиздания последовали лишь после 1986 года.

По сообщениям французского инженера и писателя Жака Бержье, творчество фантастов зачастую представляло интерес для военно-промышленных и разведывательных кругов, хотя бы из соображений упреждения несвоевременного разглашения секретных идей. Немецкая разведка проявляла интерес к архиву Беляева, принимая во внимание его дружбу с К. Циолковским и работу над книгой об основоположнике ракетной техники. Также Бержье утверждал, что видел секретный циркуляр Госдепартамента, предписывающий раздобыть экземпляр библиографической редкости — романа «Борьба в эфире» — как единственного в советской фантастике описания войны с США. А. Лукашин считает, что романом заинтересовалось ЦРУ с целью понять, на каком уровне находятся советская наука и техника (Александр Беляев. Борьба в эфире. Пермь: Пермское кн. изд-во, 1991 г., с. 471-474)

Википедия.

*

В 1933 г. А.Беляев в романе «Прыжок в ничто» «разгласил» намерение гитлеровских ракетчиков бомбардировать радиоуправляемыми ракетами не только Лондон, но и Нью-Йорк. Через 10 лет в сейфе Вернера фон Брауна лежал совершенно секретный план ракетной бомбардировки Нью-Йорка.

В этой связи не покажется странным, что немецкая разведка тайно рылась в архиве А.Беляева[67] в оккупированном Пушкине, под Ленинградом. Особенно если учесть, что А.Беляев был в тесной дружбе с К.Циолковским, что последний после прихода Гитлера к власти прервал переписку с сотрудниками В. фон Брауна, которую они настойчиво поддерживали, и информация из Калуги прекратилась; что патриарх ракетного дела в предисловии ко второму изданию «Прыжка в ничто» высоко оценил научную сторону романа. Известный писатель и ученый Жак Бержье, участник Сопротивления, рассказывает, что гестапо конфисковало у него при аресте библиотеку научно-фантастической литературы. В ней, к слову сказать, было немало книг советских авторов.[68] Из книги Ж.Бержье «Секретные агенты против секретного оружия», а также из других источников известно, что американских разведчиков обязывают читать научную фантастику и она составляет значительную часть обширных книжных фондов ЦРУ. В руки Ж.Бержье попался циркуляр госдепартамента, предписывавший достать экземпляр книги А.Беляева «Борьба в эфире» (библиографическая редкость).[69]

67

О.Орлов — Биографический очерк об А.Беляеве. / А.Беляев — Собр. соч. в 8 тт., М.: Мол. гвардия, 1964. с.516.

68

Ж.Бержье — Советская НФ литература глазами француза, с.411.

69

Там же. с.412.

А. Бритиков. Отечественная научно-фантастическая литература (1917-1991 годы). Книга вторая. Некоторые проблемы истории и теории жанра.

*

И тогда кончину писателя принялись обставлять подробностями:

«Рассказывают, будто немецкий майор, военный комендант Детского Села (то есть Пушкина. — З. Б.-С.), узнав, что в подведомственном ему городе скончался писатель, чьи произведения он знал и любил (многие беляевские книги были к тому времени переведены в Германии и пользовались там популярностью — в первую очередь роман „Властелин мира“ и Вагнеровский цикл), устроил ему похороны с оркестром и воинскими почестями. Впоследствии, когда немецкая оккупационная политика резко ужесточилась, майору, говорят, пришлось за это ответить — Бог весть, сколь серьезно».

З. Бар-Селла

*

Сразу после выхода роман был подвергнут суровой критике и по существу запрещен к переизданию, хотя по форме представлял вполне «традиционную» коммунистическую утопию. Но это не совсем так. Беляев (вольно или невольно) написал роман-буфф, пародию на штампы коммунистических утопий. Мир будущего «Борьбы в эфире» — это не только мир технических чудес, это мир, где существуют два враждебных друг другу социально-политических лагеря: Советская Европа и последний оплот загнивающего капитализма — Америка. Янки в изображении Беляева выглядят, мягко говоря, карикатурно: маленькие, заплывшие жиром, лысые и с большими головами. Однако и представители «коммунистического лагеря» обрисованы не лучше: хлипкие, лысые уродцы. Так что неудивительно, что роман оказался на долгие годы под «негласным» запретом, превратившись в библиографический раритет.

Зато особый интерес в годы «холодной войны» проявили к роману советского фантаста американские издатели. По некоторым сведениям, роман вышел на английском языке по рекомендации… спецслужб США! Еще бы, ведь в книге впервые была описана война СССР с Америкой. А американский читатель должен знать, какие технологии может использовать «Империя Зла» в вероятной войне против «Свободного мира».

В 1967 году в 22-м номере журнала «Радио и телевидение» был опубликован маленький фрагмент из книги. Но в полном объеме роман «Борьба в эфире» вернулся к читателю лишь в перестроечные годы — в сборнике «Последний человек из Атлантиды» (1986).

Роман смело можно назвать Каталогом научных и научно-фантастических идей. Достаточно упомянуть, что в «Борьбе в эфире» А. Р. Беляев одним из первых в мировой фантастической литературе описал андроида — синтез живого человека и машины. А по числу прозорливых научных предсказаний «Борьба в эфире» занимает первое место среди беляевских произведений: электронные музыкальные инструменты синтезаторы (электроорганы), мобильные радиотелефоны, видеотелефоны, воздушные аппараты с вертикальным взлетом, высотная обсерватория, радиочасы, передача факсимильных изображений по радио, ракетные стратосферные корабли, телевидение с центральной фильмотекой, гироскопическая стабилизация летательных аппаратов, видеокарта, радиокомпас, операция по устранению близорукости, пластическая хирургия, электромассажеры, средство для уничтожения волос, освещение бактериями, телеобщение, светомузыка, автоматизированные боевые машины, машины-мосты, производство искусственных драгоценных камней, звуковое оружие, атомная бомба, развитие атомной энергетики и т. д., и т. п.

Е. Харитонов. Комментарии к собранию сочинений А. Беляева. Том "Продавец воздуха". 2009. Серия «Отцы-основатели». Русское пространство. Александр Беляев. Эксмо. 2009 — 2010 гг.

*

Aleksandr Beliayev

The Struggle in Space: Red Dream: Soviet-American War

Борьба в космосе: Красная мечта: Советско-американская война

Язык издания: английский

Washington, District of Columbia: ArFor Publishers, 1965 г.

Серия: Arfor Classics in Astronautics

ISBN: не указан

Тип обложки: мягкая

Формат: другой

Страниц: 116

Описание:

Translated from the Russian and with an introd. by Albert Parry.

Инф. Андрея Малышкина Kons