Але ўсе гэтыя багацці траплялі ў рукі невялікай групы паноў, так званых патры- цыяў. Бедныя людзі—плебеі—нічога не мелі, хоць будучы рымлянамі таксама лічыліся „ўладарамі свету“.

Плебеі ваявалі ва ўсіх краях, яны здабы- валі багацце для патрыпыяў, а калі вярталіся на радзіму, то часам не знаходзілі і сваёй хаты: яе забіраў за даўгі патрыцый. Плебею заставаўся толькі гонар, што ён рымлянін, уладар свету.

Але былі ў Рыме і такія людзі, якім жы- лося яшчэ горш як плебеям. Гэта былі нявольнікі, рабы. У час войнаў рымляне забіралі ў палон як мага больш народу, не толькі салдат, але і жанчын, дзяцяй.

Гэтых людзей адпраўлялі ў Рым і прада- валі, як скаціну. Патрыцыі панакуплялі сабе сотні і тысячы нявольнікаў, якія дарма пра- цавалі на гаспадара.

Рабы не лічыліся за людзей. Яны нават наэываліся „гаспадарчай прыладай, якая ўмее гаварыць". Толькі гэтым яны адрозніваліся, скажам, ад сахі, якая гаварыць не ўмее. Такім чынам, гаспадар мог рабіць з няволь- нікам што толькі хацеў: ці прадаць, ці спа- ліць, ці прымусіць рабіць якую хочаш работу, ці зняць з яго скуру, адным словам, усё, што можна рабіць са сваёй прыладай або жывёлай.

Нарэшце дадумаліся скарыстаць рабоў для жудаснай, крывавай забавы: прымушалі іх біцца адзін з адным насмерць у цырку, на пацеху публікі. Такія байцы называліся гладыятарамі. Былі нават спецыяльныя шко- лы, дзе гэтых гладыятараў навучалі біцца і паміраць так, каб гэта падабалася гле- дачам.

У адной з такіх школ, у горадзе Капуі, толькі што скончыліся заняткі. Сам гаспа- дар, Лентул, наглядаў, як біліся паміж сабой гладыятары драўлянымі мячамі. Часамі ён аб нечым гаварыў з інструктарамі, а потым нешта запісваў на сваёй васковай до- шчачцы.

Пасля заняткаў гладыятары разышліся па сваіх камерах, і іх зачынілі на ключ.

У адной такой камеры было чалавек шэсць. Яны ляжалі ці сядзелі на сваіх нарах і ціха гаварылі.

— У нас у Галіі цяпер усе лугі цвітуць,— нібы сам да сябе казаў малады гладыятар з вялікімі задуменнымі вачыма.—Ніколі ўжо не давядзецца ўбачыць іх.

Яго сусед, высокі, вельмі дужы мужчына гадоў трыццаці, палажыў яму руку на плячо і сказаў:

— Не сумуй, брат Гор. Ад нас саміх за- лежыць убачыць родныя месцы.

— Якім чынам?

— Ды заместа таго, каб біць нам адзін аднаго, мы маглі-б усе разам пабіць нашых гаспадароў і вызваліцца.

— Во, каб гэта ды ўсе!—уздыхнуў Гор.— Ды толькі гэтага ніколі не можа быць. Не дагаворышся з усімі.

— Усіх і не трэба. Хай пачне хоць сотня, а там далучацца тысячы.

— Спартак праўду кажа,—умяшаўся трэці гладыятар. — Усёроўна мы мусім загінуць. Навошта ж тады...

Тут ён павінен быў спыніцца, бо ў дзве- рах забразгаў ключ, і праз йомант увайшоў інструктар.

— Заўтра будзе гладыятарскі бой,—сказаў ён.—Падрыхтавацца Спартаку і Гору. Яны будуць выстулаць у пары.

Спартак ускочыў. Грудзі яго закалыхаліся.

— Я прасіў бы, каб мне вызначылі каго- небудзь другога, незнаёмага, а то з сваім прыяцелем біцца вельмі цяжка...

— Мусіць таму гаспадар і прызначыў вас, — усміхнуўся інструктар. — 3 ворагам біцца кожны ўмее, а вось цікава паглядзець, як будуць біцца прыяцелі.

1 ён вышаў за дзверы.

Ціха стала ў камеры. Толькі чуваць было, як цяжка дыхае Спартак. Гор утаропіў вочы некуды ў кут.

— Ну што ж,—сказаў ён, нарэшце.—Пры- дзецца памерці. Толькі ты, Спартак, паста- райся, каб адразу...

— Не, Гор, я не магу. Лепш ужо я памру. Ды, нарэшце, яшчэ невядома, хто каго пе- раможа.

— Ну, гэта добра вядома.

— У такім разе я адмоўлюся біцца з табой,—ускрыкнуў Спартак.

— Тады мне загадаюць забіць цябе. Яад- моўлюся, і мы абодва загінем. Не, ці так, ці гэтак, мне ўсёроўна загінуць трэба. Лепш ужо аставайся ты і паспрабуй выканаць справу, аб якой толькі што казаў...

Назаўтра ў цырку, перад тысячамі гледа- чоў, было забіта дзвесце чалавек. У тым ліку і Гор.

Тысячы людзей віталі самага выдатнага пераможцу:

— Хай жыве храбры Спартак!

А Соартак глядзеў на іх з нянавісшо і думаў: „Але, я павінен жыць, каб адпом- сціць вам за гэтых забітых таварышоў"»

Праз два месяцы ў Рыме былі атрыманы весткі, што з Капуі ўцяклі семдзесят гла- дыятараў, разграбілі некалькі маёнткаў, вызва- лілі сотні рабоў, якія далучыліся да паўстан- цаў. Камандуе імі выдатны гладыятар Спар- так. Знаходзяцца яны цяпер на гары Везувій.

Зараз-жа паслалі к Везувію тры тысячы салдат пад камандай Глабра.

Выявілася, што на гару вядзе толькі адна сцежка, а з іншых бакоў стромкія сцены, па якіх ні спусціцца, ні ладняцца нельга.

"Я павінен адпомсціць за гэтых забітых таварышоў^—з нянавісцю думаў Спартак.

Глабр загарадзіў гэтую сцежку і пачаў чакаць, калі голад прымусіць Спартака здацца.

А Спартак загадаў скруціць з зялёнага галля вяроўкі, спусціў па іх свой атрад і на- паў на рымлян ззаду.

Рымляне былі разбіты ўшчэнт і ўцяклі, пакінуўшы для Спартака багатую здабычу.

Тады супроць Спартака было выслана войска ў дзесяць тысяч чалавек. І яно так- сама было разбіта.

Потым паслалі трыццаць тысяч чалавек. 1 іх Спартак разбіў.

Пасля таго выслалі армію ў шэсцьдзесят тысяч чалавек. 1 зноў яна была разбіта.

Тры гады Спартак наводзіў жах на гана- рыстых рымлян. Тры гады разбіваў іх арміі.

Аднаго разу ён сабраў 300 палонных па- трыцыяў і загадаў ім біцпа паміж сабой так, як калісьці біўся Спартак і яго таварышы ў цырку. Гарачае жалеза прымусіла патры- цыяў пачаць „гладыятарскі бой“.

А тысячы рабоў стаялі наваколі з захап- леннем глядзелі, як іхныя паны забіваюць адзін аднаго на пацеху гладыятарам.

„Я выканаў сваё абяцанне, дарагі Гор“,— думаў Спартак, гледзячы на гэтую бойку.

Але ўсё-ж такі Рымская дзяржава была больш магутнай, як армія Спартака. Рымскія лёгіёны былі навучаныя і дысцыплінаваныя, а ў Спартака армія была не падрыхтаваная да вайны.

1 калі Рым выставіў апошнюю стотысяч- ную армію пад камандай Краса, то паўстанню прышоў канец. Спартак рынуўся ў апошні бой і загінуў разам з дзесяткамі тысяч сваіх таварышоў.

А тыя шэсць тысяч чалавек, што трапілі ў палон, былі распяты на крыжах па дарозе ў Рым.

Так расправіліся патрыцыі з нявольнікамі, якія адважыліся дамагацца права быць людзьмі.

"Іскры Ільіча", №1, 1936, с. 9-12

Галоўнаю дадатнасьцю кніжкізьяў- ляецца перш за ўсё яе краязнаўчы характар. Перад тым, як пісаць яе, аўтар, відаць, доўга старанна выўчаў належныя матэрыялы і здолеў зра- біць свой твор вельмі каштоўным дапаможнікам для школьніка, які жадае папоўніць свае веды геогра- фіі пазаэўропэйскіх краін.

Аўтар даў надзвычайна прыгожыя малюнкі дзікае, але велічнае ў сваёй суровасьці, прыроды Вогненае Зямлі, а самае галоўнае—досыць поўна па- казаў нялюдзкае, цяжкае жыцьцё ту- быльцаў, іх звычаі, побыт, гаспа- дарку, працу і г- д. Усё гэта Маўр здолеў зрабіць бяз жадных ухілаў у бок тандэтнае экзотыкі, якая звы- чайна пануе ў гэтым літаратурным жанры.

У сваёй кніжцы аўтар закранае цэлы шэраг надзвычайна цікавых для моладзі пытаяьняў. Дзякуючы гэтаму, аповесьць, бязумоўна, будзе карысна і ў тым сэнсе, што яна дапаможа чытачу ўявіць сабе ступень залежнасьці агульна — культурнага ўзроўню грамадзтва ад характару процэсаў вытворчасьці, зразумець, адкуль і як нараджадіся ў людзей рэлігійныя культы і г. д.

У аповесьці краязнаўчыя і гра- мадазнаўчыя фактары сьцісла зьвя- заны з жывою і цікаваю фабулаю, дзякуючы чаму кніжка Маўра чы- таецца надзвычайна лёгка. Незразу- мелай зьяўляецца мэтазгоднасьць таго, што аўтар прыплёў багатую паненку ангельку, выкінутую ў часе караблякрушэньня на бераг да дзі- куноў. Увядзеньне ў аповесьць, зда- валася-б, зусім непатрэбнае асобы, праўда, надае дзеі пэўнае напру- жаньне, але ў той-жа час усё-ж ткі аддае тымтандэтным прыгодніцтвам, ад якога аўтар сам, відаць, зусім правільна, стараўся ўхіліцца. Калі аўтар такім спосабам хацеў давесьці гуманнасьць дзікуноў—дарма: гэтае мэты ён мог-бы дасягнуць і больш простымі спосабамі.

Неяк зусім штучна прышыты да аповесьці апошні разьдзел „Праз чатыры гады“. Зусім не паказана, як дзікун Манг зрабіўся лёкаем у Лён- донскім рэсторане. Тымчасам ясна, што перажываньні зусім першабыт- нага дзікуна, які раптам трапіў у адзін з большых сусьветных інду- стрыяльных цэнтраў, становяць самі па сабе тэму для вялікае аповесьці. Аўтар зрабіў-бы лепш, калі-б, заме- ста таго, каб так павярхоўна закра- нуць гэтую тэму, выкарыстаў яе больш рацыянальна, падрабязна рас- працаваўшы яе.

У цэлым—кніжка Маўра зьяўляецца ўсё-ж такі вельмі каштоўным укладам у нашу дзіцячую літаратуру. Крыху дарагаватая цана цалкам кампэнсуец- ца высокай якасьцю выданьня.

„Сын вады“—бязумоўна зьявіцца надзвычайна прыемным падарункам бацькоў дзіцяці-школьніку.

Ян. Дораг.

Полымя, 1928, №8 – с.165

1. Сапраўднае прозвішча Івана Міхайлавіча Фёдарава (Янкі Маўра) Ільін.

Пісар вайсковай часці запісаў бацьку пісьменніка, адстаўнога салдата Міхаіла Фёдаравіча Ільіна скарочана — Міхаіл Фёдараў. Гэтае прозвішча атрымаў і яго сын — Янка.

2. У дзяцінстве Янка перахварэў на цяжкую хваробу. Хлопчык рос у беднасці і нястачы, але адчуваў сябе шчаслівым, бо поруч была клапатлівая маці. Яна выхадзіла сына ад воспы, якая касіла людзей. Адзнакі гэтай хваробы засталіся на твары пісьменніка на ўсё жыццё.

3. Не звар'яцеў і не памёр ад укусу шалёнага сабакі. Дзяўчынка, якую пакусаў той самы сабака, памерла. I, канечне, ніякія намаганні, звароты да лекараў не дапамаглі б, калі б сам Янка не прамыў адразу пакусаную руку ў бочцы са шчолаччу.

4. Вучыўся ў Ковенскім рамесным вучылішчы на слесара, дзе захапіўся кнігамі. Любімымі аўтарамі Янкі сталі Майн Рыд, Фенімор Купер, Жуль Верн, Густаў Эмар, Луі Бусенар. Яны адкрывалі новыя краіны, клікалі ў цікавыя падарожжы. Вось тады ў яго галаву трапіла «самая геніальная ідэя» — адправіцца ў падарожжа вакол свету, вакол усіх кантынентаў, праехаць на лодцы па вялікіх рэках сусвету.

5. Мог быць застрэлены пад час юнацкіх гульняў у вучылішчы. Янка цудам пазбегнуў смерці. Адзін з навучэнцау прынес аднекуль наган і стаў наводзіць то на аднаго, то на другога хаўрусніка і націскаў на спуск. Дайшла чарга і да Янкі. Сябра цэліў яму ў лоб, але раптам над іх галавамі завішчэлі пацукі, і хлопец ускінуў наган угору і спусціў ударнік. Пачуўся стрэл — адзін патрон у барабане быў...

6. Вучыўся ў Панявежскай настаўніцкай семінарыі, але быў выключаны за паўгода да заканчэння. Янка быў выключаны за вальнадумства і «за сумненні ў рэлігіі». Аднак пасведчанне настаўніка пачатковай школы (1903 г.) ён усё ж атрымаў, здаўшы экстэрнам экзамены за семінарскі курс. Працаваць пачынаў памочнікам настаўніка ў мястэчку Новае Месца, затым быў пераведзены ў вёску Бытча на Бары-саўшчыне.

7. На першыя заробкі набыў такую рэдкую ў тыя часы рэч, як ровар. Ровар на колах з шынамі чырвонай гумы з'яўляецца ў розных куточках Барысаўшчыны і далей яе. У гэты час настаўнік знаёміцца з Алімпіядай — маладой сімпатычнай дзяўчынай з вёскі Верхмень. Яе бацька, айцец Уладзімір, мае там прыход. У тыя ж часы ў Верхменскай школе настаўнічае Кастусь Міцкевіч, таксама малады настаўнік. Але сустрэцца ў Верхмені настаўнікам не давялося.

8. Разам з Якубам Коласам удзельнічаў у настаўніцкім з'ездзе ў 1906 г. у вёсцы Мікалаеўшчына.

З'езд быў выкрыты паліцыяй, дакументы канфіскаваныя, пачалося следства. На допытах удзельнікі з'езда, у тым ліку і Фёдараў, сцвярджалі, што трапілі на гэтае мерапрыемства выпадкова, стараліся заблытаць справу, звесці з'езд да звычайнай вечарынкі, на якой самую рэвалюцыйную справу адыграла гарэлка. Аднак у рапарце інспектара Кваснецкага адносна I. Фёдарава падаецца наступнае: «Его участие в учительском митинге в с. Никольске было, по моему мнению, не случайное, и его шутливо-насмешливое объяснение, которым он хочет прикрыть свою невиновность, далеко не говорит в его пользу, а напротив, свидетельствует о том, что он едва ли не главную роль сыграл на этом учительском съезде». Фёдарава да педагагічнай працы не дапусцілі і ўзялі пад нагляд паліцыі. А Якуба Коласа 15 верасня 1908 г. асудзілі да трох гадоў турэмнага зняволення.

9. З'яўляецца прататыпам Івана Тадорыка — аднаго з герояў трылогіі Якуба Коласа «На ростанях». «Шырокі лоб і авал твару з вастраватым падбародкам, — пісаў Якуб Колас, — казалі за тое, што Іван Тадорык, як відаць, чалавек з выдатнымі здольнасцямі... Іван Тадорык меў штось агульнае з нямецкім філосафам-песімістам Шапенгаўэрам».

10. Добра іграўна скрыпцы. «Манера трымацьскрыпку і смык і сама ігра сведчылі аб тым, што Іван Тадорык быў добрым скрыпачом», — пісаў Якуб Колас. Граць навучыўся ў настаўніцкай семінарыі. Яго ўласная скрыпка экспануецца на літаратурна-дакументальнай экспазіцы ў музеі Якуба Коласа.

11. Ажаніўся з удавой з 4 дзецьмі. Пасля з'езда перад Іванам Фёдаравым паўсталі пытанні: што рабіць далей і дзе ўладкавацца на працу, бо працаваць у школе яму забаранілі. Ей уладкаваўся хатнім настаўнікам у сям'ю Мінковічаў у Турцы. Вучыў дзетак і прывязаўся да іх. I дзеці лалюбілі свайго настаўніка. Пасля смерці іх бацьхі пайшлі размовы аб тым, што недапушчальна маладому чалавеку жыць у адиой хаце з удавой, хай сабе і старэйшай за яго. Настаўнік апынуўся перад выбарам — ці з'ехаць і шукаць новую працу, ці ажаніцца з удавой і застацца з дзецьмі, якіх вучыў і да якіх прывязаўся. У 1909 г. Варвара і Іван абвянчаліся.

12. Завочна вучыўся ў Віленскім універсітэце. Працуючы хатнім настаўнікам, не губляў час і завочна вучыўся ў Віленскім універсітэце. Экстэрнам здаў экзамены і атрымаў права выкладаць гісторыю і геаграфію. I ў 1911 г. пераехаў з сям'ёй у Мінск, дзе ўладкаваўся нелегальна ў прыватную гандлёвую школу. Да 1917 г. жыў пад ластаяннай пагрозай звальнення, уладкавацца пашчасціла толькі таму, што гандлёвая школа належала да больш «ліберальнага» міністэрства гандлю і прамысловасцi, а не асветы.

13. Каб сын пачаў вучыцца, ужываў незвычайныя пэдагагічныя прыёмы. Яго старэйшы сын, Фёдар, быў вельмі здольным хлопцам. Але ў юнацтве шмат часу праводзіў з сябрамі, а вучобу закінуў. I бацька прапанаваў два варыянты: альбо ён застаецца ў сям'і і будзе добра вучыцца, альбо пойдзе жыць самастойна. Сыну цяжка было разлучыцца з сябрамі, і ён выйшаў на вуліцу і спыніўся, не ведаючы куды ісці, але ў рэшце рэшт вырашыў вярнуццаўсям'ю. Пазней Фёдар скончыў універсітэт, абараніў кандыдацкую і доктарскую дысергацыі, стаў вядомым фізікам-тэарэтыкам, быў абраны ў правадзейныя члены Акадэміі навук, стаў лаўрэатам Дзяржаўных прэмій БССР i СССР.

14. У дзіцячую літаратуру ўвайшоў у сталым узросце. Пачаткам сваёй літарагурнай дзейнасці Янка Маўр лічыў 1923 год, калі ўпершыню былі надрукаваны яго фельетоны ў газеце «Савецкая Беларусь" і ў ленінградскам часопісе сатыры і гумару «Бегемот». Першым значным творам стала аповесць «Чалавек ідзе» пра жыццё першабытных людзей, навеянае вучэннем Чарльза Дарвіна, якім I. Фёдараў захапіўся яшчэ ў Ковенскай рамеснай вучэльні. Яна друкавалася ў некалькіх нумарах часопіса «Беларускі піянер» ў 1926 — 1927 гг.. а таксама выйшла асобнай кніжкай у 1927 і 1933 гг.

15. Пісаць прыгодніцкія творы для дзяцей натхніў Цішка Гартны. Пасля поспеху кнігі «Чалавек ідзе» Янка Маўр быў выкліканы ў Беларускае дзяржаўнае выдавецтва, дзе яго прыняў Цішка Гартны, тагачасны дырэктар. Ён па-ведаміў, што аповесць вельмі спадабалася чытачам і крытыкам і прапанаваў заключыць дамову на новую кніжку на прыгодніцкую тэму. Янка Маўр успомніў, што нядаўна на ўроку расказваў вучням пра востраў Новая Гвінея, дзе растуць розныя дзіўныя расліны, мангравыя дрэвы, карані ад якіх уздымаюцца ўверх вышэй за рост чалавека, дзе лётаюць незвычайныя райскія птушкі. Ён пачаў дасканала вывучаць матэрыялы пра Новую Гвінею: «Падарожжы» Міклухі-Маклая, энцыклапедыі, часопісы, і калі мог адказаць на любое пытанне пра гэтую краіну і яе жыхароў, стаў пісаць Так нарадзілася першая ў Беларусі прыгодніцкая аповесць «У краіне райскай птушкі». Пасля выхаду ў 1928 г. аповесць была перавыдадзена некалькі разоў у 1932, 1933, 1946 гг. і г.д У тым жа 1926 г. выйшла другая прыгодніцкая аповесць Янкі Маўра «Сын вады» з жыцця на Вогненнай зямлі.

16. Напісаць першы белэрускі раман для дзяцей дапамагла мова эсперанта. У 1930 г. у Янкі Маўра выхо-дзіць яшчэ адзін твор — першы прыгодніцкі беларускі раман для дзяцей «Амок». У яго аснове ляжаць гістарычныя падзеі — паўстанне на востраве Ява ў 1926 г. Напісаць раман дапамагла папулярная ў той час штучная мова свету — Esperanto, створаная варшаўскім акулістам і лінгвістам Лазарам Заменгофам Янка Маўр пісаў: «У 1926 годзе было паўстанне на Яве. Упарыжскай эсперанцкай газеце я прачытаў некаторыя цікавыя факты аб ім. Тады я напісаў эсперантысту на Яве пісьмо з просьбай выслаць дадатковыя матэрыялы і атрымаў кашгоўныя пісьмы, часопісы са здымкамі. Пасля я напісаў яшчэ ў Галандыю і атрымаў матэрыялы адтуль. У выніку выйшла мая кніга "Амок". I не раз яшчэ атрымліваў я патрэбныя мне матэрыялы з Францыі, Германіі, нават з Чылі».

17. Выкладаў мову эсперанта. Янка Маўр у 1923 -1924 гг выкладаў мову эсперанта ў Вячэрняй школе пры Мінскім гарадскім райкаме партыі, а ў 1925 — 1926 гг — на рабфаку БДУ. У 1926 г веў урокі эсперанта на радые.

18. Прымаў удзел у працы Міжнароднага з'езда эсперантыстау у 1926 г.

У 1926 годзе у Ленінградзе адбываўся з'езд эсперантыстаў, — пісаў Янка Маўр, — у якiм удзельнiчалі прадстаўнікі 37 краін. Пасяджэнні праходзілі ў Таўрычаскім палацы. 3 вялікай цікавасцю сачылі ленинградцы за яго работай. 3'ехалiся людзі з розных краін і гавораць, спрачаюцца на нейкай невядомай мове, у руках трымаюць газеты і кнігi на той-жа мове... Многія ленiнградцы тады пашкадавалі, што не ведаюць мiжнароднай мовы эсперанто".

19. Не выязджау за тэрыторыю СССР, але пiсаў пра далёкія краіны так, што іх жыхары не маглі паверыць, што ён там не быў. Паэт Сяргей Грахоўскі ўспамінаў: «Янка Маўр быў выдатнейшым у рэспублiцы эсперантыстам і быў звязаны пры дапамозе гэтай універсальнай мовы бадай з усiм светам. Ён, як той Жуль Верн, нідзе не быў, а ўсё ведаў да драбніц — гадзінамі мог расказваць пра Інданезію, Барнео, Суматру, Новую Зеландыю, ці Аўстралію».

20. Збіраўся напісаць раман пра паўстанне Спартака. «Буду пісаць пра Спартака. Слова пісьменніка», — так называўся яго артыкул у газеце «Літаратура i Macтацва" ад 8 студзеня 1935 г. Некалькі гадоў Янка Маўр збіраў матэрыялы праз сяброў-эсперантыстаў, рабіў накіды схем маршрутаў паўстанцаў, збіраў карты і планы бітваў, вывучаў гістарычную літаратуру. Сюжэтная канва задуманага твора была апублікавана ў часопісе «Іскры Ільіча» (№ 1 за 1936 г.), але сам твор так і не з'явіўся ў друку. Усе дакументы i запiсы былі страчаны у час вайны, і пісьменнік вельмі шкадаі аб гэтым.

21. Пісаў, што ў Беларусі «шмат куткоў, не горшых ад заморскіх».У 1930 г. была надрукавана прыгодніцкая аповесць «Палескія рабінзоні", адзін з самых папулярні твораў Янкі Маўра. Пісьменнік адзначае, што ў Беларусi "шмат куткоў, не горшых ад заморскіх». «Ёсць пушчы, не менш цікавыя, чымся далёкiя трапічныя лясы. Ёсць азёры i балоты, якія ўвесну робяцца морамі. Ёсць звяры, якія радзей сустракаюцца на свеце, чым сланы і тыгры».

22. Тэатр юнага гледача БССР адкрываўся п'есай Янкі Маўра «На штурм". Тэатр быў створаны ў 1931 г. Рэжысёрам і мастайкiм кіраўніком яго быў М. Кавязiн. На жаль, тэкст згаданай п'есы да сёння не знойдзены.

23. Аповесць Янкі Маўра "ТВТ" выклікала да жыцця масавы рух пiянерау і школьнікаў. Навучычча бачыць, працаваць сваiмi рукамі — гэта была жыццёвае крэда пісьменнікэ гэтаму ён вучыў сваіх дзяцей. Яго дачка Наталля ўспамінала: "Бацька вучпў мяне назiральнасцi, вучыў адразу выпраўлять тыя непарадкі, якiя я заўважала..." Пасля выхаду кнiгi пра Таварыства ваяўнічых тэхнікаў (TBT) гурткі тэвэтэтаўцаў ствараліся не толькі ў гарадах Беларусі, але і ў Іванаве, Стаўрапалі, Петразаводску і інш. Кніга была перакладзена на армянскую, латышскую, літоўскую, малдаўскую, польскую, рускую мовы.

24. У 1934 г. на Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі Янка Маўр атрымаў першую прэмію за аповесць «ТВТ», але на рускую мову яна была перакладзе-на толькі ў 1956 г. У 1934 г. выходзіць «самы піянерскі» твор Янкі Маўра з дзіўнай назвай: «ТВТ, або Апавяданне пра тое, як піянеры ўзбунтаваліся супроць уціску рэчаў і здзівілі ўвесь свет, як яны навучыліся бачыць тое, чаго іншыя не бачаць, і як Цыбук здабываў ачкі». У лісце да перакладчыка Анатоля Тон-келя Янка Маўр пісаў: «У нас книга издавалась много раз, но для русского издания она не подходила, как идейно порочная. Ибо ни в каких инструкциях не сказано, что такие "организации", как ТВТ, могут существовать. Да и сама идея напоминает Тимуровскую. А ТВТ написана за 4 года до Гайдара. Лет пять тому назад в Бресте и ближайших городах в широком масштабе "вспыхнуло" движение ТВТ. Общественность обратила на него внимание, и приветствовала его. Брестский горсовет вызвал к себе руководителей, обещал помочь. Я получил "с фронта " интереснейшие письма. Но опасность своевременно была замечена руководством комсомола (Москва, Минск) и пресечена в корне. Вот почему я не верю, что Вам удастся протащить зловредную книгу".

25. На I Усесаюзны з'езд савецкіх пісьменнікаў 1934 г. Янка Маўр атрымаў персанальнае запрашэнне ад Максіма Горкага. Ён згад-ваў: «Перад Першым з'ездам ССП у беларускі арганізацыйны камітэт прышоў старшынёй М. Клімковіч. Аднаго разу выклікае мяне.

— Ці праўда, што ў вас ёсць выданыя кнігі? — пытаецца ён.

— Ёсць, — кажу, не адна, нават тоўстыя.

— Пакажыце, калі ласка.

Прынёс яму штук шэсць.

Здзівіўся старшыня надзвычайна. Прышоў час з'езда. Выбралі дэлегацыю, у якой было працэнтаў дваццаць пачэсных пісьменнікаў. Надышоў час ад'езда — і раптам з Масквы паведамляюць, што Горкі прасіў, каб узялі на з'езд... Маўра! Можна сабе ўявіць, як здзівіліся нашы кіраўнікі!

26. Творы Янкі Маўра выратавалі яму жыццё ў 1936 — 1937 гг. У тыя гады найперш за сувязі з замеж-жам у спіс «шпіёнаў і ворагаў народа» трапілі сябры пісьменніка — эсперантысты. У адпаведныя органы быў выкліканы і Янка Маўр, які ўжо чакаў свайго арышту. Але на шчасце, следчы быў адным з яго чытачоў, і калі даведаўся, што перад ім любімы пісьменнік — Янка Маўр, сказаў: "Ідзіце і не хвалюйцеся. Больш вас чапаць не будуць».

27. Цяжкія гады эвакуацыі ў час Вялікай Айчыннай вайны перажыўу Алма-Аце. У фондах Дзяржаўнага літара-турна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа захоўваецца пе-рапіска Янкі Маўра з Якубам Коласам часоў вайны. У лістах пісьменнікі дзяліліся сваімі перажываннямі, творчымі планам), марамі, радасцямі і горам, падтрымлівалі адзін аднаго ў цяжкія моманты жыц-ця на чужыне, іх перапіска-пацвярджэнне сапраўднага сяброўства.

28. У Казахстане здымаўся ў кіно, каб зарабіць грошы. Свой першы заробак у Алма-Аце (93 рублі) атрымаў за артыстычную дзейнасць. Здымаўся ў масоўках фільмаў «Поход Ворошилова», «Молодое вино».

29. Даслаў Ц. С. Гарбу-нову ў Маскву сваю п'есу «Лицо зверя». Рукапіс да гэтага часу не знойдзены. Янка Маўр у 1942 г. у лісце да Якуба Коласа пісаў «"Лицо зверя". Пьеса в 3-х акгах (5 картин). Перевод с белорусского. Такой твор послан мною в Москву Горбунову. Я довольствуюсь тем моральным удовлетворением, которое дала мне эта работа; я рад, что успел сказать и своё слово, может быть, последнее. А из особенностей этой пьесы по крайней мере одна является безусловно выдающейся: пьеса состоит только из одного перевода, а оригинала не существует и не существовало в природе. Только тебе доверяю я эту историческую тайну».

30. Зрабіў падарунак самому сабе. Сам сабе купіў партфель і зрабіў на ім гравіроўку: «Паважанаму Янку Маўру на памяць аб яго 20-гадовай бескарыснай літаратурнай дзейнасці — ад I. М. Фёдарава. 1943». Партфель захоўваецца ў Дзяржаўным музеі гісторыі беларускай літаратуры.

31. Пінскі абласны тэатр адкрываў сезон 1947 г. п'есай Янкі Маўра «Шляхі дарогі». Што гэта за п'еса, невядома.

32. Перакладаўна беларускую мову творы сусветнай літаратуры. У перакла-дзе Янкі Маўра на беларускую мову выйшлі творы Р. Кіплінга, М. Твэна, Ж. Верна, В. Гюго, казкі Г. X. Андэрсэна, асобныя творы Д. Маміна-Сібірака, М. Прышвіна. А. Гайдара.

33. Быў сватам Якуба Коласа. Малодшы сын Якуба Коласа Міхась ажаніўся з дачкой Янкі Маўра Наталляй, якая пакінула цікавую кнігу «Доўгая дарога ад дома Янкі Маўра да дома Якуба Коласа». А Якуб Колас прысвяціў свайму свату некалькі жартоўных вершаў.

34. Працаваў над кнігай «Ніколі не забудзем». У 1948 г. пад рэдакцыяй Янкі Маўра выйшаў зборнік «Ніколі не забудзем» — хвалюючая і драматычная кніга ўспамінаў беларускіх дзяцей, удзельнікаў і сведкаў Вялікай Айчыннай вайны. Прадмову да кнігі напісаў Якуб Колас.

35. Амаль сляпы, выратаваў дзяўчынку, якая танула. У Янкі Маўра дактары знайшлі катаракту, але ў той час рабілі аперацыю толькі гады, калі катаракта выспее. I па сутнасці напаўсляпому чалавеку даводзілася доўгі час чакаць гэтага «выспявання». Слых жа быў у яго неверагодна тонкі. Аднойчы, калі грэўся на сонцы на мужчынскім пляжы Кактэбеля, пачуў крыкі — танула дзяўчынка, ён кінуўся на дапамогу і выцягнуў дзяўчынку з вады. Занёс яе на жаночы пляж, там яе адкачалі. На некалькі дзён стаў героем Кактэбеля. Захаваўся фотаздымак гэтай дзяўчынкі з удзячным подпісам. Такамаль сляпы Янка Маўр, якому ў той час было каля 70-і, выратаваў жыццё дзіцяці.

36. Лячыў хворых ад эпілепсіі. А. Міронаў наткнуўся на апісанне даўняга рэцэпта вылечвання людзей ад эпілепсіі і прапанаваў Янку Маўру паспрабаваць самім лячыць хворых, а калі вынікі лячэння будуць станоўчымі, звярнуцца ў Міністэрства аховы здароўя. Рэцэпт заключаўся ў выкарыстанні костачак, што знаходзяцца за вушамі ў малочных парасят. Калі ж пацыентаў набралася каля сотні, яны падлічылі, што дапамаглі працэнтам васьмідзесяці. Як вядома, савецкая медыцына ставілася адмоўна да народных метадаў, нават правераных стагоддзямі. Займацца лячэннем забаранілі.

37. Любіў піць каву з каньяком. У яго кватэры была добрая калекцыя каньякоў. Але Маўр выпівохам не быў. Ужываў каньяк па лыжцы з кавай.

38. Адкрыта прызнаваў свае недахопы ў літаратурнай творчасці. «Свае недахопы я ведаю: 1) Досыць шурпаты і сухаваты стыль; нямаўім той пявучасці, якая, скажам, у Лынькова. 2) Празмерная скупасць у апісаннях; калі я раблю адзін ці два мазкі, то болей ужо не магу — мне здаецца, што будзе нудна. Мая проза чыста апавядальная, а не "мастацкая" (апісальная). 3) Небагаты слоўнік. 4) Уплывы крыху залішняй "впечатлительности", якая часам адводзіць убок» (з ліста Янкі Маўра да Алеся Якімовіча).

39. Пачынальнік фантастычнага жанру ў беларускай літаратуры. Казка "Вандраванне па зорках» Янкі Маўра выйшла ў 1927 г., а аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» — у 1955-м.

40. Збіраўся напісаць пра зорныя войны. Задумаў раман «Апошнія з Эрыды», які павінен быў складацца з дзвюх частак: «Дачка неба» і «Гібель планеты».

Марыя і Васіліна Міцкевічы, унучка і праўнучка Янкі Маўра .

"Краязнаўчая газэта", №18-19, май 2023 года

https://dropmefiles.com/YuRBS

Затем я обратил внимание на его книгу, написанную в экзотически-приключенческом стиле Янки Мавра "Грот афалины":

Позднее, уже в зрелом возрасте попалась на глаза книга "Эрпиды на планете Земля":

А также книга "Новосёлы" (с рисунками Генриха Валька), в которой есть одноимённая глава:

***

У фантастыцы ёсць свае «архетыпы» – сюжэты, якія раз-пораз паўтараюцца ў розных варыяцыях і нязменна кранаюць чытача. Адзін з іх – сяброўства героя-зямляніна з іншапланецянінам. Па гэтай мадэлі пабудаваны шэраг класічных фантастычных твораў, і не толькі літаратурных. Прыгадаем сусветна вядомыя і па сёння любімыя падлеткавыя кінастужкі «Іншапланецянін» (1982, рэж. Стывен Спілберг) ці «Палёт навігатара» (1986, рэж. Рэндал Клэйзер). А таксама папулярны сіткам «Альф» (1986, рэж. Пол Фаска).

На гэты ж архетып абапіраецца і сюжэт дзіцячай фантастычнай аповесці «Эрпіды на планеце Зямля» вядомага беларускага пісьменніка Паўла Місько. Дзеянне аповесці разгортваецца ў звычайнай беларускай вёсцы недзе ў канцы 1970-х – пачатку 1980-х гг., да з’яўлення мабільных тэлефонаў і суцэльнай камп’ютарызацыі, што ўжо само па сабе сёння выглядае экзатычна. Адразу варта адзначыць, што апошнім часам назіраецца сапраўдная мода на 1980-я гады. Найбольш яскравы прыклад названай тэндэнцыі – папулярны амерыканскі серыял «Вельмі дзіўныя справы» (праект братоў Дафераў, распачаты ў 2016 г.).

Атрымалася так, што ў творы Паўла Місько супалі некалькі тэнэнцый, якія выглядаюць надзвычай актуальнымі і, можна спадзявацца, павінны паспрыяць поспеху яго ў сучасных юных чытачоў.

Галоўны герой аповесці хлопчык Ваня Гардзей знаёміцца з іншапланецянінам, які прыляцеў на зямлю на апараце, падобным да метэарыта. Іншапланецянін вядомы як Эрпід, – не жывая істота, а робат, ды і слова «Эрпід» не імя, а абрэвіятура: «электронны робат-паліглот ізаляванага дзеяння». Сама назва падкрэслівае здольнасць апарата ведаць мноства чалавечых моў. Менавіта праз мову, праз гаворку ці тэлепатычнае счытванне думак Эрпіды вывучаюць чалавецтва.

Аб тым, што Эрпід тэлепат, Ваня даведваецца амаль адразу пасля знаёмства з робатам. Паказальна, што іншапланецянін можа не проста абменьвацца думкамі з суразмоўцам, але і загружаць у мозг чалавека розную інфармацыю, прычым на адлегласці і без згоды самога чалавека. Гэтым беларускі Эрпід нагадвае іншапланецяніна з кінастужкі «Палёт навігатара», які пацярпеў крушэнне на Зямлі і, каб мець магчымасць вярнуцца дадому, запісаў зорныя карты і свой маршрут у мозг хлопчыка, які быў паблізу ў момант катастрофы.

Адразу адзначым: у савецкі пракат стужка «Палёт навігатара» трапіла толькі ў студзені 1990 года, у той час як аповесць Паўла Місько выйшла кнігай у выдавецтве «Юнацтва» ў 1987 г. Такім чынам, гаворка ідзе не пра запазычанне, а пра агульную атмасферу 1980-х гадоў, у якой нараджаліся ўсе вобразы іншапланецян з прыведзеных вышэй твораў.

Праз свае тэлепатычныя здольнасці іншапланетныя госці ўносяць поўны хаос у жыццё сям’і Гардзеяў і іх аднавяскоўцаў, але, зразумела, заканчваецца ўсё добра.

У творы Місько шмат гумару, і гэта не толькі камічныя сітуацыі. Многія смешныя моманты звязаны з тым, што Эрпіды не разумеюць вобразнага маўлення, а героі, асабліва цэнтральны персанаж Ваня, размаўляюць, ужываючы вялікую колькасць фразеалагізмаў, прыказак і прымавак. Мова твора надзвычай багатая, па ім літаральна можна знаёміцца з выключнай разнастайнасцю і прыгажосцю беларускай гаворкі, з дасціпнасцю і народным гумарам, якія яна здольна перадаваць адной трапна ўжытай фразай ці нават адным дарэчным словам.

У цэлым і акрамя жартоўных момантаў мова твора, несумненна, узбагаціць слоўнікавы запас юных чытачоў. А чытачу больш даросламу нагадае пра тэст Цьюрынга. Бо здольнасць разумець пераносны сэнс і разнастайныя слоўныя канструкцыі з непрамым значэннем выразна адрознівае ў творы мову людзей ад мовы разумнай машыны Эрпіда. «Як вы там вывучалі зямныя мовы, што не можаце разумець такіх простых выразаў?» – здзіўляецца Ваня, чарговы раз не знайшоўшы паразумення са сваім іншапланетным суразмоўцам.

Эрпід не добрая, прыхільная да людзей істота, як бывае часцей за ўсё ў дзіцячай фантастыцы. Ён у цэлым да людзей прыхільны, але лічыць, што сам лепш за іх ведае, што таму ці іншаму зямляніну патрэбна, і гатовы чалавеку гэта падарыць, прычым без запыту апошняга і абсалютна нечакана. Наладзіўшы стасункі з Ванем, Эрпід пачынае дагаджаць і яму. А Вані зусім не падабаецца такое ўмяшанне ў яго жыццё і жыццё яго сямейнікаў!

Дарэчы, падобны матыў юны аматар фантастыкі сустрэне, калі падрасце, у класічным апавяданні Айзека Азімава «Хлус!», якое выйшла яшчэ ў 1941 г. Там робат таксама мае тэлепатычныя здольнасці і таксама імкнецца дагаджаць людзям, з якімі стасуецца. Ён карыстаецца пры гэтым Законам робататэхнікі – забаронай для робата шкодзіць чалавеку сваімі дзеяннямі ці бяздзейнасцю. Дарэчы, само апавяданне стала класічным менавіта таму, што якраз у ім Азімаў упершыню сфармуляваў Першы закон робататэхнікі.

У Эрпідаў такіх законаў няма, яны проста імкнуцца ашчаслівіць чалавека, не спытаўшы папярэдне яго згоды: «На нашай планеце нічыйго дазволу не пытаюць, каб рабіць добрае адзін аднаму. Проста ўлоўліваем тое, што больш непакоіць чалавека, і памагаем». Бывае так, што ў прышэльцаў гэта атрымліваецца, так споўнілася даўняя мара Двайнога Гардзея, дзядулі галоўнага героя. У той жа час некалькі персанажаў пацярпелі і нават трапілі ў лякарню праз эксперыменты іншапланецян.

З дыялогаў паміж Эрпідам і Ванем мы даведваемся пра жыццё на роднай планеце прышэльца. Многае тут выглядае незвычайна для зямляніна. Пачынаючы з таго, што планета існуе ў сістэме двух сонцаў. Эрпід расказвае: «У нас няма ночы. Адно сонца заходзіць, другое ўсходзіць». І заканчваючы тым, што разумныя жывыя істоты з гэтай планеты – не людзі. Больш за тое, яны бліжэй да зямных раслін: «Энергію нашы людзі засвойваюць непасрэдна ад сонца, ад яго праменняў», – апавядае Эрпід.

І тут, у апісаннях іншапланетнага разумна-расліннага соцыуму, мы сустракаем яшчэ нямала нечаканых літаратурных паралеляў. Напрыклад. нечым планета, адкуль прыбыў Эрпід, няўлоўна нагадвае «Цудоўны новы свет» Олдаса Хакслі, дзе людзі вырошчваліся штучна, ад самага пачатку прыстасаваныя да ўмоў, у якіх ім давядзецца працаваць. Штучна ж вырошчваюць і разумных істот на планеце Эрпідаў. І ім таксама надаюць патрэбныя якасці.

Выданне 2007 г.

А месцамі планета Эрпідаў нагадвае і свет Джорджа Оруэла з рамана «1984»: «Усе хаценні, усе думкі кантралююцца. Зялёнчыкі хочуць толькі тое, што патрэбна для ўсіх, для нашай цывілізацыі», – тлумачыць Вані Эрпід.

Такое мастацкае пераасэнсаванне пэўных ідэй – асаблівы талент. Тым больш – пераасэнсаванне іх для дзіцячага твора. І мы бачым, што Павел Місько быў надзелены ім у поўнай меры.

На самай справе прастора аповесці багатая не толькі на літаратурныя алюзіі, зразумелыя юнаму ці даросламу чытачу. Традыцыя беларускай савецкай фантастыкі для дзяцей прадугледжвала імкненне аўтараў не толькі забаўляць юнага чытача, але і зацікавіць яго пэўнымі навуковымі фактамі і ўзбагаціць новымі ведамі. Першы дзіцячы фантастычны твор у беларускай літаратуры – «Чалавек ідзе!» Янкі Маўра – задумваўся і пісаўся з навучальнай мэтай, каб пазнаёміць дзяцей з сутнасцю эвалюцыі і асноўнымі звесткамі па палеанталогіі, геаграфіі, біялогіі, нават псіхалогіі. Ёсць і ў Місько навуковыя звесткі, але падаюцца яны мімаходам у дыялогах персанажаў, не запавольваючы рух сюжэта. Напрыклад, Ваня ў адной са сцэн разважае пра фотасінтэз: «У нас таксама, Лёня казаў, расліны засвойваюць энергію сонца і ўсякія прадукты, рэчывы робяць, запасаюць. Фотасінтэз называецца, ці што... Мы гэтага яшчэ не праходзілі...» Але прыгодніцкі элемент у творы яўна пераўзыходзіць навуковы.

У аповесці ўздымаюцца і іншыя актуальныя сёння тэмы. Праз вельмі абаяльны, харызматычны вобраз дзядулі галоўнага героя ўводзіцца тэма гістарычнай памяці аб падзеях Вялікай Айчыннай вайны. Героі разважаюць пра экалогію, пра любоў да роднага краю і яго прыроды.

Асабліва кранальнымі выглядаюць звычайныя побытавыя рэчы, апісанне жыцця простай вясковай сям’і. Пісьменнік выкарыстоўвае рэалістычны метад паказу фонавых падзей і апісанняў, што надае твору большай праўдападобнасці і псіхалагічнай праўдзівасці.

Аповесць «Эрпіды на планеце Зямля» Паўла Місько з тых твораў, якія не страчваюць актуальнасць вельмі доўгі час і падаюцца аднолькава цікавымі і дзецям, і нават унукам сваіх першых чытачоў. Бо ў ім мы бачым і захапляльны сюжэт, і цікавых персанажаў, і добры гумар. Адначасова падзеі твора і думкі дзеючых асоб даюць чытачу глебу для разваг над сур’ёзнымі пытаннямі – ад экалогіі да псіхалогіі чалавека і яго стасункаў у соцыуме.

Пасмяротнае выданне 2022 г.

Аўтар публікацыі: Марыя Шамякіна.

Крыніца: Звязда

https://www.nlb.by/by/news/naviny-biblija...

http://archivsf.narod.ru/1931/pavel_misko...

***

С 2018 г. серия "Бібліятэка прыгод і фантастыкі" кроме вышеуказанного«Эрпіды на планеце Зямля», пополнилась следующими изданиями:

https://zviazda.by/be/news/20190608/15600...

https://www.sb.by/articles/u-byarezine-ku...

https://akademkniga.by/katalog/hudozhestv...

Дарэчы, стужка здымалася яшчэ ў нямым варыянце, хаця ў час працы над ёю ўсе другія фільмы кінастудыі выпускаліся гукавымі. Так ужо атрымалася, што гэты сціплы дзіцячы фільм мімаволі паставіў канчатковую кропку над пэўным гістарычным этапам развіцця кінамастацтва рэспублікі.

«Палескія рабінзоны» занялі асобнае месца ў шэрагу фільмаў тых часоў. Своеасаблівасць карціны заключалася ў тым, што ў ім удала аб'яд- ноўваліся прыгодніцкі жанр з жанрам асветніцкім. Кінематаграфісты вядуць расказ аб прыгодах маленькіх герояў так, што кожнае іх падарожжа па

восграву адкрывае ім штосьці нечакана новае, надзвычай цікавае. Падлеткам паступова адкрываюцца тайны прыроды — жывёльны і раслінны свет беларускага Палесся. Хлопчыкі вучацца распальваць касцёр і гатаваць на ім ежу, рабіць укрыццё ад дажджу — будан... Яны сочаць за тым, як вядуць сябе бабры і лягушкі, стракозы I пчолы, аднойчы сутыкаюцца з мядзведзем... Вельмі выразным і цікавым для маленькіх гледачоў атрымаўся сон Віктара. Хлопчыку ў сне ўдаецца здзейсніць немагчымае, тое, пра што ён аднойчы сказаў сябру: «Цікава быць маленькім з вяршок, гуляць па траве, як па лесу». Віктар сніць, быццам ён вандруе па траве, як па першабытнаму лесу, усё, што абкружае яго — травінкі, кветкі, насякомыя, бачыцца яму агромністым. Па траве весела скачуць вялізныя вусатыя конікі і нетаропка поўзаюць доўгія лахматыя вусені. АгромнІстых памераў шапка грыбо-баравіка дазваляе хлопчыку хавацца пад ім ад жаркага сонца. 3-за пакрытай вялікімі каплямі расы суніцы выскоквае вялізарная жаба • і перагароджвае вандроўніку дарогу. Віктар змагаецца з жабай і наты- каецца на вожыка, калючкі якога нагадваюць вострыя пікі і ўжо, здаецца, вось-вось увап'юцца ў парушальніка спакою. «Палескі рабінзон» бяжыць ад страшэннага вожыка і... прасынаецца.

Немудрагелістая стужка, героямІ якой аказаліся два хлопчыкі і пры- рода Палесся, не згубілася сярод другіх фільмаў той пары, дзіцячая аўдыторыя добра прымала вандраванні маленькіх беларускіх рабінзо- наў. Як паказала жыццё, інтарэс да гісторыі, выкладзенай Я. Маўрам, не згас і пазней. Кінематограф вабілі падобныя прыгодніцкія гісторыі.

«Палескія рабінзоны» — гэта першая сапраўдная беларуская карціна для дзяцей... У фільме ёсць выдумка, аператарская і рэжысёрская вынаходлівасць...»1

1 Кіно. 1935. 16 сак.

Гісторыя кінамастацтва Беларусі. Энцыклапедыя. У 4 тамах

А. В. Красінскі

Издательство Беларуская навука

Год издания 2001

Т. 1: 1924 — 1959 / склад. А. В. Красінскі. — 2001. — 277 с.: ил. — Указ.: с. 267—275. — ISBN 985-08-0464-5

с. 66, 67, 214, 253 к/ф "Палескія рабінзоны". 1935. сц. Я. Маўра

ПОЛЕССКИЕ РОБИНЗОНЫ (ПАЛЕСК1Я РАБ1НЗОНЫ) (ROBINSONS FROM THE POLESYE) нем., ч/б, 6 ч., 1800 м (вар. 1934 г. — 1574 м, вар. 1938 г. — 1584 м), в/э 22.11.1935 г.

Сц. Я.Мавр; реж. Иосиф Бахар, Леонид Молчанов; оп. С. Иванов; худ. В.Покровский. В ролях: А. Слесаренко (Мирон), Ю.Кучаев (Виктор).

Фильм сохранился без 5-й и 6-й частей.

Детский приключенческий фильм.

Экранизация одноименной повести белорусского писателя Янки Мавра (1930).

Два друга — “неутомимый химик” Виктор и “неустрашимый натуралист” Мирон —во время весен¬него половодья на Полесье отправляются на лодке за экспонатами для школьного уголка живой природы. Мальчики увлекаются ловлей ужа, лодка переворачивается. Они оказываются в воде, а лодку уносит течением. Виктор и Мирон выбираются на берег и обнаруживают, что они на затерянном среди глухих болот островке. “Полесские робинзоны” находят кострище и таинственные следы, видят непонятно почему падающие деревья. Ночью впечат¬лительному Виктору снится фантастический сон- превращение. Пользуясь знаниями, почерпнутыми из любимых книг, они разжигают костер, строят шалаш, пытаются сачком ловить рыбу, пилят проволокой (по- американски) деревья, чтобы сделать плот. Едой мальчи¬кам служит заяц, которого ударила сова. Не забыв про свою главную цель, они вслед за ужом ловят черепаху. Кроме того, они выкуривают из дупла пчел и достают мед. Появляется медведь. Виктор бросает химический пакет. Испугавшись взрыва, медведь убегает. Ребята продолжают строить плот. Вновь появляется медведь. Спасаясь от него, Мирон проваливается в болото. Виктор вытаскивает его. На остров приплывает лесник. Мальчики находят оставленный им мешок с зерном, делают муку и пекут лепешки. У них возникает вопрос, кто мог спрятать зер¬но — не кулак ли? Столкнувшись с лесником, Виктор и Мирон отбирают у него ружье и пытаются арестовать как “подозрительный элемент”. Завязывается борьба. Опять появляется медведь. Лесник защищает ребят. Выясняется, что зерно он привез, чтобы подкармливать зверей, что медведь ручной, а на острове живет потому, что пугал колхозных лошадей. На своей лодке лесник увозит Виктора и Мирона с их трофеями — ужом и черепахой — на “большую землю”.

“Комедийные приемы очень увлекательны и делают восприятие фильмы более ярким... Интересен вообще материал сам по себе, режиссером и оператором неплохо показаны отдельные эпизоды фильмы, но они не увязаны крепкой сюжетной линией, которая часто обрывается и теряется во второстепенном. Много внимания... уделено... “проходным” сиенам, которые отвлекают внимание... от главного” (РБ. 1934. № 1—3. С. 5—6).

“До сих пор детским фильм назывался сплошь и рядом такой, у которого содержание взрослой картины было обнажено до откровенной схемы с наперед готовой моралью. Непринужденный и яркий показ природы, растений, животных, смелая фантазия и стремительные приключения ждали детей где угодно — в книге, в театре, по радио, — но не в кино... Фильм молодых режиссеров... полон недочетов, обычных для первого произведения. Но фильм этот ломает надоевшую “детскую традицию” и, хотя в нем мало Полесья и еще меньше робинзонады, он воспринимается ребятами с восторгом именно потому, что вместо ярлычков он оперирует живыми явлениями... Природа показана разнообразно и интересно. В особенности хорош сон. Мечта мальчика увидеть себя таким маленьким, чтоб каждая травинка казалась бревном, осуществляется во сне. И растения, и животные предстают перед зрителями в бесконечно увеличенном виде. Мальчик ходит под грибом, как под дубом. Лягушка предстает... увеликаненным крокодилом. Но увлекшись показом природы и проявив при этом и свежесть и непринужденность, режиссеры забыли своих героев... У ребят в зале совершенно естественно возникает куча вопросов: кто же эти ребята на экране? Как они попали на остров9.. Приключения наворачиваются сами по себе, и активность ребят никак не направляет события. Герой — страдательный, а не формирующийся элемент в том, что происходит... Это снижает ценность фильма, но никак не снижает его значения — первого в детском кино, оперирующего живой природой, пытающегося разговаривать с детьми свободно, изобретательно, весело, с учетом их возраста, но без сюсюкания и пренебрежительных скидок на возраст” (Оттен Н. Без скидок // Веч. Москва. 26.X. 1934).

“Нужно было много уменья и живой выдумки, чтобы на этой простенькой канве дать полнометражный, веселящий, увлекательный фильм... Картина в высшей степени динамична. Каждый эпизод сам по себе захватывает. Сменяются эпизоды быстро и между ними существует крепкая логическая связь... Животных в фильме показано много... Для ребят это очень интересно и поучительно. Требовательные судьи скажут: где же познавательная ценность фильма? Животные показаны, но почему о них ничего не рассказано. Чему же учит фильм?.. Но так ли уж обязательно для каждого детского фильма чему-нибудь учить? Мы не требуем ведь этого от фильма для “взрослых”. Важно, чтобы дети получали здоровые эмоции, и фильм... эти функции выполняет. Фильм показывает детскую самодеятельность, активное отношение к препятствиям и преодоление их. Давая мало сведений о животных, он хорошо показывает их, возбуждает любопытство к ним. А любопытство — первая ступень к знанию. Полный хорошего юмора, фильм возбуждает здоровый смех, развивает жизнерадостность, любовь к природе и жажду исследования ее” (Палей А. “Полесские робинзоиы ” // Кино. 22.XII. 1934).

“Это первая настоящая белорусская картина для детей, ибо “Печать времени” была очень плохой картиной... [Здесь] есть выдумка, операторская и режиссерская изобрета¬тельность, она занятна не только для детей, но и для взрослых” (Динамов С. Тематика киноискусства советской Белоруссии // Кино. 16.111.1935).

“Неприятие в произведении искусства острой фабулы, характерное для начала 30-х годов, имело печальные последствия... Приключенческие фильмы в подобных случаях оказывались особенно уязвимыми. Герои их были таковыми лишь по сюжетной принадлежности, но не по сути своей. Если в 20-е годы герои фильмов “Красные дьяволята ” или “Дети бури ” противостояли авантюристу и преступнику... то в первой половине 30-х годов в приключенческих картинах такт героев не существовало. Жанр этот перестал, таким образом, выполнять свою важнейшую задачу — пропагандировать средствами кинематографа социалистическую романтику, воспитывать благородные чувства... Более того, появился детский “антиприключенческий” цикл фильмов, в которых делалась попытка (конечно, безнадежная) осмеять фантазию, романтику, опорочить стремление к героике и приключениям... Чаще всего героями этих фильмов были подростки, увлеченные наиболее популярной в то время зарубежной литературой — произведениями Жюля Верна, Даниэля Дефо, Фенимора Купера, Джека Лондона. Таким образом, под удар попадало все то, что вполне закономерно привлекало к себе внимание и интерес детей... [Полесским робинзонам] кажется, что с ними происходят таинственные приключения. Однако... все объясняется самым будничным образом и всякий конфликт снимается. Деревья, которые “сами спиливаются ”, оказывается, были подгрызены бобрами, “заколдованный” дикий медведь был дрессированным, классовый враг, прячущий в лесу зерно, оказывался добродушным хозяином медведя — лесником. Фильм довольно назойливо доказывал, что приключений на свете вообще “не бывает ”. Беда не в том, что все таинственные происшествия имели самое будничное объяснение, а в том, что идейный посыл фильма был ненужным, фальшивым” (СПФ. С. 68—69).

“Сюжет первоисточника... претерпел значительные изменения. Если в повести наряду с приключениями юных героев, связанными с их жизнью среди полесских болот, большое место отведено борьбе подростков с диверсантами, то в сценарии все внимание сосредоточено на трудностях, с которыми пришлось столкнуться оказавшимся без крова и пищи ребятам. Изменен в картине и возраст персонажей. Не учащиеся техникума, а школьники стали [ее] героями... Фильм создавался в расчете... главным образом на учеников младшего и среднего возраста... Своеобразие этого фильма... состояло в том, что приключения детей в нем удачно сочетаются с познавательной стороной, с живым увлекательным рассказом о тайнах природы... Кинокартина... прививала детям любовь к прекрасному, воспевала красоту родного края... [Она] принадлежит к тому типу картин, в которых изобразительная трактовка является одним из решающих факторов удачи или неудачи произведения... С.Иванов очень верно и точно понял замысел произведения: он сумел запечатлеть на пленку приключения полесских робинзонов с тем пристальным вниманием, с той любовью к окружающему, с какой должны были воспринимать его маленькие путешественники. Глаза оператора... стали глазами ребят, которых очаровала и захватила неброская, неяркая, но удивительно богатая и по-своему красочная природа края, где они родились и делают свои первые шаги по жизни” (ИБК. Т. 1. С. 175—177).

Библиография: Некрашевич Л. Путь белорусской кинематографии //Сов. кино. 1934. № 11—12. С. 99; РБ. 1934. № 11—12. С. 2—3; РБ. 1938. № 3. С. 18; Гулак В. Встреча с “Полесскими робинзонами” // СБ. 18.1.1968; ИСК. Т. 2. С. 409; СПД. С. 123—124; Ліпень Ф. Першы, адрасаваны дзецям // ЛіМ. 23.VIII. 1985; Слесарэнка А. Як я быў “палескім рабінзонам” // ЛіМ. 19.XII. 1986.

ИБК — История белорусского кино. т. 1. Мн. 1969; РБ — журнал "Репертуарный бюллетень по кино" (с 1936 — Репертуарный бюллетень); СБ- газета "Советская Белоруссия"; ИСК — История советского кино. т. 2 — М. 1973; СПД — Смаль В. Сквозь призму десятилетий. Мн. 1980; ЛіМ — газэта "Літаратура і мастацтва"

Все белорусские фильмы . Том 1, Игровое кино, 1926-1970: каталог-справочник / АН Беларуси, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора; [Автор. -сост. Игорь Авдеев, Лариса Зайцева] = Все белорусские фильмы. Том 1, Художественные фильмы, 1926-1970: каталог

Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфии и фальклору iмя К.Крапiвы

Мн. Беларуская навука , 1996

1 том (238 стр.): Илл. ; 30 см

НЕОТКРЫТЫЕ ОСТРОВА (НЕАДКРЫТЫЯ АСТРАВЫ) (THE UNDISCOVERED ISLANDS)

— цв., обычн., 7 ч., 1814 м, 64 мин., в/э 29.III. 1975 г.

Др. назв. “Полесская одиссея”, “Робинзоны", “Полесские робинзоны”.

По заказу Государственного комитета Совета Министров СССР по телевидению и радиовещанию.

Сц. К.Губаревич; реж. Леонид Мартынюк; оп. Ф.Кучар;худ. Ю.Булычев, А.Тихонович; комп. Р.Хозак, Ш.Каллош, О.Янченко; звукооп. В.Демкин; втор. on. С.Фомин; ред. Р.Романовская; худ.-грим. Л.Емельянов; худ. по кост. Л.Шикалович; монт. А.Можейко, Л.Кузьмич; дир. А.Слюнков, А.Кочегаров. В ролях: Олег Капчевский (Олег), Дима Солодухо (Дима); М.Гурбанович, И.Самсонов, Т.Чекатовская, А.Зимина, И.Капчевская, С.Тихонович, Г.Бурак, Э.Горячий, Д.Мазуро, Г.Красько, Г.Кобец.

Детский приключенческий телефильм.

Экранизация по мотивам повести белорусского писателя Янки Мавра “Полесские робинзоны" (1930).

Деревенский мальчик Дима и приехавший на каникулы из города Олег собираются к деду Димы, который должен отвезти их в заповедник. На берегу реки они видят лодку, и Олег уговаривает Диму покататься. Дима опасается заблудиться: на озере много островков, проток и т.д. Но они все же едут — порыбачить, а Олег еще и пофотографировать животных, чем он увлекается. Чтобы поймать ужа, мальчики забираются на упавшее в воду дерево. Лодка уплывает. Через некоторое время они добираются до берега на проплывающем мимо бревне. Им приходится идти по трясине (берег заболочен). Наконец они выбираются на сухое место и, засыпая, надеются завтра быть у Диминого деда. Утром они видят стадо кабанов, волков, бобров, а потом обнаруживают, что они на острове. Дима говорит, что надо строить плот, и перенести его к берегу через болото. С помощью линзы они разжигают костер и делают шалаш на случай дождя. Ночью их костер видят два браконьера. Утром мальчики находят лосенка, попавшего в сетку. Дима догадывается, что на острове браконьеры. Мальчики видят их, прячутся, и Олег фотографирует, как те ловят бобров. Проследив за браконьерами, мальчики выходят к их избушке. В отсутствие браконьеров Дима забирает оттуда шкурки бобров: иначе не докажешь вину браконьеров (фотоаппарат падал в воду, и пленка могла испортиться). Тем временем браконьеры убивают лосенка и, обнаружив пропажу, уходят. Мальчики решают отдохнуть в избушке, а утром перенести найденную рядом лодку на берег. Они разговаривают о том, кем хотят стать, о дружбе. Дима приглашает Олега приезжать каждый год — открывать острова. Над заповедником пролетает вертолет, разыскивающий мальчиков. Они в это время перетаскивают лодку, ио она оказывается дырявой и тонет. Из вертолета замечают мальчиков и забирают их с острова. Ребята сообщают о браконьерах и о том, что Олег их сфотографировал. Участковый милиционер доволен: этих браконьеров давно искали.

“[В.Мартынюк:] Герои [фильма объединены].., общей страстью — путешествовать... Хотя приключения и пробуждают сильные чувства, но они должны быть добрыми. Сильными и добрыми. Обостренное чувство добра, воспитанное с детства, поможет будущим взрослым гражданам точно определить свое место в нашем сложном мире. Поэтому каждый эпизод нашего фильма, непосредственно связанный с живой природой, мы строили так, чтобы юный зритель учился любить окружающий его мир, людей, ценить дружбу, доброту" (Соловьев В. Двое в одной лодке [Интервью с Л.Мартынюком]// ВМ. 14.XII. 1974).

Все белорусские фильмы: Том 2. Игровое кино (1971-1983). Менск: Беларуская навука, 2000. ISBN 985-08-0348-7 (985-08-0349-5)

Укладальнікі: Ігар Аўдзееў, Ларыса Зайцава

***

Двухсерийный художественный фильм "Чудо-остров, или Полесские робинзоны" 2014 – это история о приключениях современных белорусских школьников Ильи, Мирона и его сестры Юли, которые отправляются на поиски острова, описанного Янкой Мавром в знаменитой повести «Полесские робинзоны». Помимо детей в те же края отправляется охотник за сокровищами Юрий. Дед Мирона и Юльки Семен Владленович становится проводником «черного копателя» в полесских болотах. Преодолев немало препятствий и трудностей, юные искатели приключений попадают на удивительный Бобровый остров, заповедное место в лесу, в котором сходятся времена и открыты пути в иное измерение. Здесь, на Чудо-острове, дети попадают во владения волшебника и чернокнижника Пана и встречаются со своими сверстниками – главными героями повести Янки Мавра «Полесские робинзоны» Виктором и Мироном… Чтобы преодолеть все препятствия Илье, Мирону и Юле понадобятся храбрость, знания и, самое главное, дружба.

Режиссер

Сергей Сычёв

Сценаристы

Федор Конев, Егор Конев

Оператор

Сергей Милешкин

Композитор

Владимир Кондрусевич

Художник

Александр Чертович

Актеры

Анастасия Кравченя, Александр Талако, Михаил Каранецкий, Егор Розсудовский, Егор Шик, Александр Ткачёнок, Геннадий Овсянников, Владимир Иванов (VIII), Игорь Денисов, Сергей Власов (II),

Татьяна Бовкалова

эпизод

Константин Конюхов

эпизод

Антон Жуков

эпизод

Анатолий Цуба

эпизод

:::

Стварэнне кінастужкі «Дзеці партызана» не было выпадковай з'явай. Карціна літаральна вырасла з «Палескіх рабінзонаў» — аповесці Янкі Маўра і нямога фільма Я. Бахара і П. Малчанава. Справа ў тым, што аповесць Я. Маўра і пасля з'яўлення ў 1934 г. кінастужкі заставалася ў поле зроку як магчымы аб'ект экранізацыі. Фільм Бахара і Малчанава здымаўся толькі ў нямым варыянце, і таму такі цікавы для дзяцей сюжэт як бы сам напрошваўся на варыянт больш сучасны — гукавы. Да вайны новы фільм зрабіць не паспелі, але пра задуму не забыліся, і ў самых першых планах адноўленай кінасгудыі зноў узнікла гэтая назва «Палескія рабінзоны». Тэма на працягу сямі гадоў «качавала» з аднаго плана ў другі, а рэальных вынікаў не было. Прымацоўвалі да яе і некаторых рэжысёраў, але зацягванне тэрмінаў падрыхтоўкі сцэнарыя зусім не спрыяла іх зацікаўленасці тэмай. Урэшце прафесійны кінадраматург Г. Калтуноў падрыхтаваў сцэнарый. Яго запусцілі ў вытворчасць з задан- нем Фігуроўскаму дапрацаваць сцэнарый у перыяд працы над фільмам. Сцэнарый перарабляўся, удасканальвоўся на працягу амаль усяго зды- мачнага перыяду. Але яго недахопы так і не былі пераадолены до канца. У пошуках займальнасці Калтуноў і яго памагатыя паступова адыходзілі ад рабінзанады ў бок варожых дзеянняў здрадніка, які, каб замесці сляды мінулага, Імкнуўся знішчыць дзяцей камандзіра партызанскаго атрада.

У фільме засталіся толькі некаторыя «матывы» аповесці. Відаць, таму сцэнарыст не палічыў неабходным у якой-небудзь форме спаслацца на твор Янкі Маўра. Словы «экранізацыя» ці «па матывах» тут выкарыстаны не былі. «Дзеці партызана» прадстаўлены як арыгінальны, ніадкуль не запазычаны кінатвор. Якія ж «матывы» аповесці засталіся ў карціне* Рудыменты як аповесці, так I старога фільма бачны ў эпізодах блукання Міхася I Алесі па лесе, у часы іх прыстасавання да прыродных умоу. Ноччу Міхасю сніцца страшэнная сава. Раніцай: «Алеся, злазь, агонь дабываць будзем... Трэннем, як аўстралійцы... Як жа яшчэ можна дабьшь агонь». У адным з эпізодаў Алеся запальвае касцёр з дапамогай павелічальнага шкла. З'яўляецца ў фільме I мядзведзь, дзеці ўцякаюць ад яго (Алеся: «Проста, як у мастака Шышкіна на канфетах... А мядзведзь плаваць умее?»).

Усе неверагодныя прыгоды дзяцей праходзяць пад знакам выканання здраднікам задання замежнай разведкі, якая зацікавілася геалагічнымі адкрыццямі на Палессі. Іншымі словамі, шпіёнаманія з фільмаў даваеннага дзесяцігоддзя, паспяхова пераваліўшы за рубяжы ваенных гадоў, пад пяром сцэнарыста, які адшукваў спосабы ўзмацніць займальнасць шляхам абвастрэння канфліктаў, знайшла сваё месца ў пяцідзесятых гадах. Знайшла і сваіх паклоннікаў сярод пішучай братыі. «Фільм, — пісаў адзін з рэцэнзентаў, — вучыць юнага гледача быць пільным, напамінае пра тое, што ворагі не супакоіліся, яны імкнуцца шкодзіць нам. У гэтым плане новы твор беларускіх кінематаграфістаў каштоўны і карысны»1.

Вядома, маленькі глядач, як і вось такі дарослы рэцэнзент, браў на веру ўсе гісторыі, звязаныя з цікавасцю замежных разведак да працы геалагічнай экспедыцыі на Палессі, з дзеяннямі фотакарэспандэнт^ ста- лічнага часопіса, які, выконваючы варожае заданне, употай здымае карту экспедыцыі, з лёсам так неабходнай ворагам фотаплёнкі, выпадкова зной- дзенай «дзецьмі партызана» Міхасём і Алесей, што, дарэчы, і паслужыла прычынай разгортвання небяспечных для іх жыцця падзей. Кінематограф, звярнуўшыся да дзіцячай тэмы, у пошуках займальнасці, на жаль, не выпусціў з-пад увагі нажытыя дурныя «традыцыі», але ў той жа час улічыў і тое, што было ў цэнтры грамадскай увагі — партызанскую Беларусь.

«Дзеці партызана» былі другой стужкай, пасля «Канстанціна Засло- нава», дзе прагучала гэтая тэма. Сапраўднае развіццё яна атрымае ў шасцідзесятыя-сямідзесятыя гады. Кінематограф пяцідзесятых да яе толькі дакранаецца, як бы прыглядаецца, каб потым прамовіць аб ёй у поўны голас і таму кінасгудыя «Беларусьфільм» па-праву заслужыць у будучым паўжартаўлівую назву кінастудыі — «Партызанфільм».

Прыгоды дзяцей шчыльна ўвязаны з нядаўнім партызанскім мінулым, яно ўспрымаецца дзецьмі як легендарнае. Водгукі гэтага мінулага ў ге- раізме іх загінуўшага бацькі-камандзіра і яго баявых сяброў, у парты- занскіх зямлянках у лясной глушы, да якіх дабіраюцца дзеці з мэтай поўна даведацца пра лёс бацькі, яны ў песнях партызан.

«Дзеці партызана» — першая ігравая карціна -«Беларусьфільма», знятая ў колеры. Зварот кінастудыі да каляровага фільма быў прадыкта- ваны дзвюма прычынамі: па-першае, скіраванасцю фільма да дзіцячай аўдыторыі, па-другое, жаданнем адлюстраваць на экране непаўторную жывапісную прыроду палескага краю. Кінааператар А. Булінскі добра выкарыстаў выпаўшы на яго долю шанс папрацаваць у каляровым кіно. Яго пейзажныя кінакадры арганічна ўвайшлі ў фільм, узбагацілі мастацкую палітру стужкі. У нейкай ступені, хоць і менш значнай, чым у першых беларускіх фільмах («Лясная быль», «Хвоі гамоняць»), стан лесу ў залеж- насці ад часу і надвор'я нярэдка працаваў на драматургію — адпавядаў настрою заблудных дзяцей.

Гісторыя кінамастацтва Беларусі. Энцыклапедыя. У 4 тамах

А. В. Красінскі

Издательство Беларуская навука

Год издания 2001

Т. 1: 1924 — 1959 / склад. А. В. Красінскі. — 2001. — 277 с.: ил. — Указ.: с. 267—275. — ISBN 985-08-0464-5

с. 66, 67, 214, 253 к/ф "Палескія рабінзоны". 1935. сц. Я. Маўра

ДЕТИ ПАРТИЗАНА (ДЗЕЦI ПАРЦІЗАНА) (PARTISAN`S CHILDREN) — обычн., цв„ 8 ч„ 2221 м, в/э 7.У1.1954 г.

Сц. Г.Колтунов; реж. Лев Голуб, Николай Фигуровский; оп. А.Булинский; худ. Ю.Булычев; комп. Г.Попов, Д.Лукас; текст песен А.Астрейко; звукооп. К.Бакк; худ.-грим. Р.Никитин; втор. реж. П.Василевский; монт. Н.Николаева. В ролях: В.Комиссаров (Михась), Н.Защипина (Алеся), П.Волков (дед Якуб), П.Молчанов (Соболев), Л.Мозолевская (бабка Ганна), О.Жаков (следователь), П.Шпрингфельд (Глушка), Г.Шпигель (“фотограф”); Я.Заштофт, Е.Савинова, Ю.Пашкин, В.Балашов, Е.Бузук, Л.Тимофеева, В.Маренков, Г.Судник.

Детский приключенческий фильм.

Домой, на Полесье, на каникулы приезжает суворовец Михась. Его встречают сестра Алеся и приемные родители — лесник дед Якуб и бабка Ганна. Ехавший с Миха- сем на пароходе фотограф встречается с проводником геологической экспедиции Глушкой и передает ему привет “от друзей”. Глушка в годы войны работал на гестапо, выдал отряд Гречного, отца Михася и Алеси. “Фотограф” требует, чтобы Глушка не показывал геологам места, где до войны работал Гречный со своей геологической партией. Начальник геологической экспедиции Соболев, убедившись, что Глушка не может найти нужное место — Волохов круг, — просит стать проводником деда Якуба. По заданию “фотографа” Глушка переснимает карту геологов. Михась и Алеся случайно находят пленку, спрятанную в лесу, в партизанской землянке, проявляют ее и несут показать геологам. Но те ушли в лес, дети натыкаются на Глушку и “фотографа”. Тот велит Глушке избавиться от детей. Глушка заводит их в непроходимую трясину и бросает. Их спасает собака деда Якуба Анчар. По просьбе встревоженной бабки Ганны радируют геологам, которые уже вышли с помощью деда Якуба на Волохов круг. Но детей там нет. Организуются их поиски. Михась и Алеся скитаются по болотам. После страшной грозы Алеся заболевает и дети останавливаются в бывшем партизанском лагере в районе Волохова круга. Анчара они посылают с запиской о предательстве Глушки. “Фотографа” задерживают органы госбезопасности. Под давлением неопровержимых доказательств он дает показания и выдает Глушку. Оставив больную Алесю в землянке, Михась ищет дорогу, а не найдя ее, начинает вырезать на деревьях надпись: “Глушка — предатель”. Случайно он натыкается на могилу отца. Участвующий в поисках детей Глушка встречает в лесу Анчара, читает записку, стреляет в собаку и идет в старый партизанский лагерь. Увидев надписи Михася, он пытается соскабливать их, но их так много, что он поджигает лес. Пожар гасят с самолетов. Геологи убеждаются в правильности предположений Гречного о наличии в этих местах нефти. Михась ведет Алесю на могилу отца. Здесь и находит их Глушка. Из последних сил ребята борются с ним. Выстрелы Глушки слышат геологи. Дед Якуб с раненым Анчаром и Соболев спасают детей. Алеся, получившая серьезную травму, выздоравливает, когда в их глухих местах уже построена дорога и пришли машины, чтобы добывать нефть. Друзья и родные провожают Михася на учебу.

"...В целом интересное кинематографическое произведение... Юные артисты... глубоко верят во все происходящее с их героями, поэтому и зритель до конца верит словам, поступкам, жестам детей... Беда почти всех детских фильмов заключается в том, что взрослые оказываются менее достоверными и менее интересными по сравнению с детьми. В “Детях партизана ” все они [взрослые положительные герои] выписаны слабо, схематично, несут в фильме сугубо служебную нагрузку... Иначе предстают [отрицательные персонажи]... Глушка... вырастает в страшного, коварного врага. Интересен, но все-таки менее удачен образ фотографа. Есть в фильме и недостатки, рожденные ошибками в сценарии [ряд явных натяжек, необходимых авторам для обострения сюжета]. Фильм... учит юного зрителя быть бдительным, напоминает о том, что враги не успокоились, они пытаются вредить нам. В этом плане новое произведение белорусских кинематографистов ценно и полезно " (Гэрин Л. “Дети партизана ” // Смена. 5. VI. 1954).

“Создание этого фильма претерпело довольно сложную творческую эволюцию. Вначале он был задуман как экранизация популярной приключенческой повести... Янки Мавра “Полесские робинзоны”. Затем в сценарий были внесены многочисленные изменения, и в результате появилось произведение, в котором от первоисточника практически ничего не осталось, если не считать самой романтики приключения, места действия и некоторых второстепенных деталей... Стремясь отойти от “абстрактной” робинзонады и приблизить действие к нашим дням, авторы... ввели в фильм новую сюжетную линию, линию геологов, которая тут же фактически оборвалась... Действие становится по-настоящему интересным для детского зрителя только с того момента, когда начинаются приключения детей... В этой его части [постановщики] сумели увлекательно, просто и доступно детскому восприятию рассказать о подвиге юных ленинцев... Здесь почти всюду соблюдено чувство меры в передаче приключенческих ситуаций... Успеху фильма во многом содействует обаятельная и правдивая игра юных артистов... Превосходные натурные и павильонные съемки, замечательные пейзажи, обилие солнца в кадрах, суровая сцена поджога леса и лесной пожар — все это привносит в фильм элементы здорового интереса детей к происходящему на экране... Непонятно, почему многие натурные съемки производились не в Полесье, а в Крыму и в силу каких обстоятельств в актерском составе оказалось мало творческих работников Белоруссии” (Таран Ю. “Дети партизана” // СБ. 8.У1.1954).

“Аўтары фільма здолелі знайсці нямала яркіх дэталей, каб стварыць займальную і пераканаўчую кіноаповесць аб мужнасці юных патрыётаў... Фільм пераканаўча раскры- ваелепшыяякасці школьнікаў выхаваных піонерскай дружы- най, комсамолам у духу лепшых традыцый бацькоў-парты- зан. Трапіўшы ў лясную глуш, у топкія балоты, піонеры мужна пераносяць цяжкасці і небяспеку... Як вядома, зада- ча кінорэжысёра заключаецца ў тым, каб, не парушаючы натуральнасці кіноапавядання, зрабіць праўдзівымі, аб- грунтаванымі кожную сцэну, кадр... I тым самым надаць фільму займальнасць. Гэта, вядома, не значыць, шпю рэ- жысёр павінен звяртацца да нейкіх спецыяльных уловак, да светавых, гукавых і іншых кінематаграфічных эфектаў. На жаль, у кінокарціне "Дзеці партызана " яны дзе-нідзе сустракаюцца... У самых адказных месцах сюжэт фільма абапіраецца на выпадковасці (дзеці выпадкова знайшлі плёнку, да іх выпадкова вяртаецца сабака, які і выцягнуў дзяцей з багны, і інш.). Такім чынам, выкрыццё замас- кіраваных ворагаў успрымаецца не як законамерны працх, які ва ўмовах соцыялістычнай рэчаіснасці абавязкова паві- нен быў адбыцца, а, у пэўнай ступені, як шчаслівы выпадак. Да таго ж, дзеянне ў фільме разгорпіваецца не вакол ідэі півора (выкрыццё шкоднікаў), а. галоўньш чынам, ваколлёсу дзяцей... Можна, зразумела, гаварыць і аб... некаторых хі- бах у мантажы, аб мастацкай няпоўнацэннасці, наду- манасці асобных сцэн і кадраў, але ўсё ж... карціна гэтая ўдалася ў галоўным: створан зайліальны, патрэбны фільм аб пільнасці, патрыятызме совецкіх людзей " (Каралевіч Н. "Дзеці партызана" // 43. 9.V1.1954).

“Изобилие острых ситуаций, раскрывающих характеры юных героев, является, конечно, важным и необходимым в фильме приключенческого жанра. Жаль только, что временами занимательность начинает носить самодовлеющий характер и зритель оказывается не в состоянии успеть задуматься над смыслом того или иного эпизода” (Зусева Р. “Дети партизана”//КП. 12.У1.1954).

"Суворовец Михась и его сестра Алеся представлены как воспитанные, честные "дети вообще". В них мало живых, индивидуальных черт характера. Столь же однозначны в кинофильме и взрослые. Подобная трактовка характеров — результат определенных тенденций, существовавших в детском кинематографе конца 40-х и начала 50-х годов. Многие создатели детских фильмов этих лет смысл своей работы видели только в образной иллюстрации определенных положений педагогики, выступали в роли скучных, педантичных учителей, имеющих готовые... рецепты на все случаи жизни... Боязнь отражения на экране сложных жизненных конфликтов, характерная для тех лет, не могла не оказать отрицательного влияния на детское кино... Через всю картину проходит тема героической борьбы белорусских партизан... Помнить о прошлом, о своих отцах, беззаветно боровшихся с врагами, и пронести эту память через всю жизнь — вот к чему зовут лучшие эпизоды фильма... История, рассказанная создателями фильма, интересная, порой захватывающая, но, расставаясь с его героями, маленькие зрители расставались с людьми, которых они по-настоящему так и не узнали. И в этом состоял главный изъян картины ’’ (ИБК. Т. 2. С. 83—85).

“В этом фильме... воплощена модель, которой часто пользуются американские кинематографисты. Разумеется, необходимо сделать поправку на функциональную роль кинематографа “у нас” и “у них”. В советском кино фильм должен был обязательно выполнять идейно-воспитательную задачу. У американцев главной целью оставалась зрелищность... Из фильмов 30-х годов... перешла шпионская тема, из первых послевоенных картин — тема предательства... Ко всей описанной атрибутике можно отнестись снисходительно, ссылаясь на заидеологизированные стереотипы времени. Правда, одну тенденцию картины следует осудить со всей категоричностью. Речь идет о “ беларускасці”, выраженной в фильме с помощью песни “Бульба”, вышитых белорусским орнаментом рубах и мелиоративных работ на Полесье. К сожалению, показ внешних примет — вместо глубокого постижения истории и психологии белорусов — по сию пору остается слабым местом художественных лент “Беларусьфильма” (Бобкова А. “Дети партизана” И ВМ. 23.V1994).

Библиография: Чапин В. “Дети партизана”//СМ. 10.VI.1954; Новиков И., Зенченко А. Везут пеньки на киносъемку // Правда. П.У. 1961; БАК. С. 81—83; ИСК. Т. 4. С. 169, 318; Крупепя Я. // Майстар дзіцячага кіно МБ. 1983. №3. С. 52—55.

Все белорусские фильмы . Том 1, Игровое кино, 1926-1970: каталог-справочник / АН Беларуси, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора; [Автор. -сост. Игорь Авдеев, Лариса Зайцева] = Все белорусские фильмы. Том 1, Художественные фильмы, 1926-1970: каталог

:::::

Полесские робинзоны. 1934

— з 7 хвіліны 14 секунд да 30 хвіліны 8 секунд — жывое суправаджэньне “Фантастычных Плыцоў” і капэлі “На Таку” да нямога кінафільму “Палескія рабінзоны” (1934 г.) – фры-джаз усутыч з традыцыйнымі танцамі й сірочымі сьпевамі;